Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Ҡыҙылъярҙа Чапай рухы йәшәй
Ҡыҙылъярҙа Чапай рухы йәшәйГраждандар һуғышының легендар геройы Василий Иванович Чапаевтың батырлығын һүрәтләгән кинофильмдарҙа бер нисә быуын малайҙары тәрбиәләнде. Уйнағанда Чапаев булыр өсөн күптәр танау ҡанатҡансы һуғышыр ине…
25-се уҡсылар дивизияһы командиры Василий Иванович Чапаев Башҡортостан биләмәләрен аҡтарҙан азат итеү өсөн үҙен аямаған. 1919 йылдың июнендә Өфө районының Ҡыҙылъяр ауылында бер нисә көнгә күсмә ялан штабы урынлаштырыла. Был йорт ауыл халҡының аҡсаһына, священник Бельских ғаиләһе өсөн 1880 йылда төҙөттөрөлгән. Өс ишекле өй заманында бында иң ҙуры тип һаналған. Шуға күрә аҡтар ҙа, ҡыҙылдар ҙа уны штаб итеп файҙаланған. Революциянан һуң ул мәктәп, элемтә бүлексәһе, китапхана ла була. Ә 1940 йылдың 23 февралендә был йортта Василий Чапаев музейы асыла. Ул тарихи ваҡиғалар шаһиттарының иҫтәлеген туплаған.
Өфө ҡалаһы эргәһендәге алыш граждандар һуғышының иң һынылышлы мәле була. Полководец М.В. Фрунзе Ҡыҙыл Армия частарына мөрәжәғәтендә былай ти: “Илебеҙҙе Колчактан азат итеүҙең беренсе этабы — Өфө, һуңғыһы — Себер. Алға!” Колчак армияһының сафтары Өфө эргәһендәге һуғыштан һуң ныҡ һирәгәйә һәм артабан үҙенең элекке көсөн туплай алмай.
Ҡыҙылъярҙа Чапай рухы йәшәйМемориаль музейҙың экспонаттары Чапай дивизияһының данлы юлы, легендар геройҙың биографияһын һөйләй.
1919 йылдың 3 июнендә 25-се уҡсылар дивизияһы Ҡыҙылъяр ҡасабаһынан алып Дим йылғаһы инешенә тиклем позицияны яулай. “Өфөнән 20 саҡрым тирәһе алыҫлыҡта Ҡыҙылъяр ҡасабаһы урынлашҡан. Был ҡасаба ҡаршыһында Ағиҙел борғоланып, ярымутрау ҡалдырған. Ошо утрауҙы беҙ операция өсөн ҡулландыҡ та инде”, тип яҙа Дмитрий Фурманов.
Фрунзе Ҡыҙылъярға килеп йыйылыш үткәрә һәм Ағиҙел аша сығыу хәрби операцияһының 7-һенән 8 июнгә ҡараған төндә үтәсәген хәбәр итә. Быйыл 19 июндә Ҡыҙылъяр ҡасабаһы эргәһендәге алышҡа 93 йыл тула.
Йылға аша сыҡҡандан һуң, ярҙағы алыш аэроплан бомбалары шартлауы аҫтында бара. Атыш барышында Чапаев яралана. Пуля уның башына тейә. Был пуляны алғанда ул бер өн сығармай ултыра. Чапаевтың яраһын да тап ошо йортта бәйләйҙәр һәм уны Авдон ауылында урынлашҡан госпиталгә алып китәләр.
Ҡыҙылъяр ҡасабаһы эргәһендә хәрби операция бик үҙенсәлекле һәм тактик яҡтан дөрөҫ үткәрелгән тип һанала. Был алышты бөгөн дә бөтә хәрби юғары уҡыу йорттарында хәрби сәнғәт оҫталығы булараҡ өйрәнәләр.
25-се уҡсылар дивизияһы сафында Совет Армияһының юғары команда составындағы 40-ҡа яҡын кеше тәрбиәләнгән. Улар ғүмер буйы “чапаевсылар” булыуҙары менән ғорурланып йәшәй. Мәҫәлән, Советтар Союзы Геройы Маврикий Слепнев челюскинсыларҙы ҡотҡарыу операцияһында әүҙем ҡатнашҡан. Граждандар һуғышы ваҡытында күпселек тимер юлдар сигенеүсе аҡтар тарафынан шартлатыла. Дмитрий Карбышев иһә был юлдарҙы йүнәтеүҙә ҡатнаша. Ул бөтә граждандар һуғышын Фрунзе янында үткәрә. Ә Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Дмитрий Карбышевты фашистар туңдырып үлтерә. Был исемлекте әллә күпме дауам итергә булыр ине.
Музейға килгән уҡыусыларҙы иң ҡыҙыҡһындырған һорау — Чапаевтың Петька тигән адъютанты ысын булғанмы? Эйе, булған. Уның исеме — Петр Исаев. Өфөнө азат иткәндән һуң ике ай үткәс, Чапаев менән бергә Яйыҡ йылғаһында батып үлә. Тик фильмдарҙа һәм көләмәстәрҙә һөйләнелгән пулеметсы Анка ысынында булмаған икән. Ғөмүмән, дивизияла 70-кә яҡын ҡатын-ҡыҙ хеҙмәт иткән. Шуларҙың йыйылма образы — беҙ кинола күргән Анка. Шулай ҙа был образды тыуҙырырға ярҙам иткән персонаж булған. Мария Попова пулемет таҫмалары ташыған. Дим йылғаһы буйындағы алыш ваҡытында бер пулеметсыны үлтерәләр. Нимә эшләргә белмәгән ҡатын ҡулына пулемет ала ла ике сәғәт буйы дошманды үҙ позицияһына ебәрмәй тота. Ошо батырлыҡ өсөн Чапаев Мария Попованы Совет хөкүмәтенән алған беренсе наградаһы — исемле сәғәте менән бүләкләй. Дивизияла Чапаев ҡулынан уның бүләгенә лайыҡ булыу ҙур баһа булып һаналған.
Шулай уҡ тағы бер миф тураһында һөйләп үтмәксемен. Чапаевты, ғәҙәттә, ҡылысын күтәреп дошманға ҡаршы атта сапҡан яугир итеп күҙ алдына килтерәбеҙ. Ә ул иһә, ауыр яраларҙан һуң, атҡа ултыра алмаған икән. Уның заманына күрә иң шәп машиналары булған. Хатта разведкаға ла Василий Чапаев машинала йөрөгән.
Василий Чапаев музейында ХIХ быуат әйберҙәре һаҡланып ҡалған. Ҡасандыр Чапаев ултырған өҫтәл, уның ҡулы тейгән шкаф, ул ятҡан карауат, көҙгөләр – барыһы ла тарих һөйләй кеүек. Ләкин музейҙа Василий Чапаевтың бер генә шәхси әйбере лә юҡ. “32 йәшлек хәрби ваҡыт үтеү менән Ҡыҙылъярҙа музей асылыр, тип һис уйламағандыр”, — ти музей директоры Галина Сухарева.
Ҡасаба үҙе лә, ҙур тарихи ваҡиғаға шаһит булғас, ниндәйҙер әйтелмәгән сер һаҡлағандай тойола. Айырыуса тарих серен 1896 йылда һалынған сиркәү белгәндәй. Ошо сиркәү алдында Фрунзе һалдаттарға Лениндың 29 майҙа ебәргән телеграммаһын уҡып ишеттергән: “Беҙ ҡышҡа тиклем Уралды яулап алмаһаҡ, революцияның үлеменә шигем юҡ”, тигән юлбашсы.
Граждандар һуғышының ауазы әле лә ҡасаба халҡына үҙен хәтерләтеп тора. Йыл һайын яҙ етеп, ер ҡаҙыу эштәре башланһа, халыҡ баҡсаларында, яланда снаряд ярсығы, гильзалар таба.
Нисек кенә булмаһын, музей – ауылдың ғына түгел, бөтә Өфө районының мәҙәни үҙәгенә әүерелгән урын. Бында музейҙың элекке директоры Людмила Дудареваның тырышлығын һыҙыҡ өҫтөнә алырға кәрәк. Ул ошо усаҡты һүндермәй, ҡәҙерләп һаҡланы. Һуңғы йылдарҙа май, июнь айҙарында хәрби уйындар үткәреү матур йолаға әүерелде. Музейҙың яңы етәксеһе лә эшкә әүҙем тотонған. Өс кешенән торған коллектив яңы алымдар менән эшләй башлаған. Музейҙың сайты булдырылған. Был эш менән Мария Егорова шөғөлләнә. Яңыраҡ сайтҡа Белоруссияла йәшәгән бер ир олатаһы Лаврентий Глованев тураһында мәғлүмәт эҙләп мөрәжәғәт иткән. Ул 25-се дивизияла хеҙмәт иткән булған. Йыл һайын музейға дүрт меңдән ашыу кеше килә. Музей хеҙмәткәрҙәре менән әлеге осрашыуыбыҙ ҙа юҡҡа булманы – быйыл Василий Чапаевтың тыуыуына 125 йыл тулды. Легендар геройҙың иҫтәлегенә арнап, музей хеҙмәткәрҙәре Ҡыҙылъяр мәктәбе менән берлектә конференция үткәрҙе. Сарала балалар Чапаевҡа арналған шиғырҙарҙы, әҙәби әҫәрҙәрҙе барланы, ҡыҙыҡлы өҙөктәрен уҡыны. Тарих менән ҡыҙыҡһыныусылар геройҙың тормош, яу юлын өйрәнеп, рефераттар яҙған Алексей Михайлов, Милена Алатян, Виктория Сухареваларҙың сығышы айырыуса ҡыҙыҡлы һәм мәғлүмәтле булды.
Лилиә НУРЕТДИНОВА
Өфө районы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә

  1. Насима Ишбулатова
    Насима Ишбулатова от 04.04.2012, 18:47
    Хаумыхыгыз! Материалды яратып укыным! Нихайат, Башкортостан газите Офо районы турахында яза башланы. Бик шатмын! Лилия Нуретдинова беззе газитка яззырып киткайне. Октябрза музейга класым менан барган инем! Балаларга ла курхаттем. Афарин!






"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа...

"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа... 30.03.2019 // Әҙәбиәт

Белорет районының Абҙаҡ мәктәбендә әҙиптәр менән осрашыуҙар даими үтеп тора....

Тотош уҡырға 1 649

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын...

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын... 29.03.2019 // Әҙәбиәт

28 мартта Башҡортостан Автономияһы көрәшсеһе, азатлыҡ йырсыһы, башҡорт халҡының арҙаҡлы улы, шағир...

Тотош уҡырға 2 022

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек!

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек! 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Мин бәләкәй саҡта ул журнал “Пионер” тип атала ине. Беҙ уны шул тиклем яратып, көтөп алып уҡыныҡ....

Тотош уҡырға 1 535

Бала саҡ иле баҫмаһы

Бала саҡ иле баҫмаһы 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Алыҫ 1929 йылдың мартында Башҡортостан балалары “Керпе” тип аталған йөкмәткеле һәм ҡыҙыҡлы...

Тотош уҡырға 1 748

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар 27.03.2019 // Әҙәбиәт

Башҡортостан – тиңдәргә-тиң илем, Һиндә һалдыҡ дуҫлыҡ һарайын. Таңдай балҡып һинең килер көнөң,...

Тотош уҡырға 1 568

“Китапты йөкмәткеһе өсөн уҡымайым”
Каникул тылсымға бай булмаҡсы

Каникул тылсымға бай булмаҡсы 23.03.2019 // Әҙәбиәт

Учалыла “Бөйөк тылсымсы – театр” тип исемләнгән балалар китабы аҙналығы башланды....

Тотош уҡырға 1 433

“Башҡортостан – баш йортобоҙ”

“Башҡортостан – баш йортобоҙ” 22.03.2019 // Әҙәбиәт

Зәйнәб Биишева исемендәге Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә уҙған түңәрәк өҫтәл ошолай атала....

Тотош уҡырға 1 489

Һин дә флешмобҡа ҡушыл!

Һин дә флешмобҡа ҡушыл! 21.03.2019 // Әҙәбиәт

Бөгөн – Бөтә донъя шиғриәт көнө. Уның тарихы тамырҙары менән 1999 йылға барып тоташа: Францияның...

Тотош уҡырға 1 381

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Әле Әбйәлил районының Яҡтыкүл шифаханаһында бер төркөм яҙыусылар һаулығын нығыта, ял итә. Ошо...

Тотош уҡырға 1 643

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Баймаҡ биләмә-ара үҙәк китапханаһында әҙәбиәт һөйөүселәр һәм яҙыусылар араһында йылы күпер һалыуға...

Тотош уҡырға 1 374

Фәнзил САНЪЯРОВ:  "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!"

Фәнзил САНЪЯРОВ: "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!" 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Ҡоролтайға әҙерләнәм Башҡорттарым Йәнә ҡор йыясаҡ, Бишенсегә үтер Ҡоролтай. Кәңәш-төңәш итер мәл...

Тотош уҡырға 1 545