Революция йылдарынан ғуһ башҫорт әңәбиәтенеһ үөешендә ике йүнәлеш ғиңелә. Беренсеғе — милли-патриотик, мәңәниәттеһ ғәм әңәбиәттеһ үңаллы үөешен яҫлаҙан, ирекле автономия ҡсҡн кҡрәш йүнәлеше, ә икенсеғе — Совет власы, большевиктар яҫлы йүнәлеш.
Дауыт Юлтый, 1919 йылдан уҫ большевик булға ла, ирекле мәңәниәт йүнәлеше яҙында тора. Был фекер менән хәңерге ҫайғы бер әңәбиәтселәр килешмәй, ғәм был үңебеңңеһ ҫыөҫаса энциклопедияла ла саҙыла. Мин үң фекеремде бер нисә дәлил менән ныҙытырҙа уйлайым.
1923 йылдыһ 7 мартында уныһ “Башҫортостан хәбәрңәре” гәзитендә “Ниһә “Башҫортостан” аң таратыла” тигән мәҫәләғе баөыла. Оңаҫ ҫына йылдар гәзит хҡкүмәттеһ берңән-бер баөма органы ине, хәңер ңә ҡлкә комитет, БашЦИК органы булып тора. Шулай ңа уныһ тиражы бер меһдән ашманы. Гәзиттеһ хәбәрселәре күп, башҫорттар ғәм татарңар арағында иһ абруйлығы. Шулай булҙас, ни ҡсҡн ғуһ ул аң баөыла ғәм насар таратыла, тигән ғорауңарҙа яуап эңләй автор ғәм шунда уҫ үңенә үңе яуап бирә. Беренсенән, урыө гәзиттәре кеүек мәжбүри таратылмай, гәзиткә яңылыусылар ңа айырым кешеләр, ә ойошмалар түгел. Икенсенән, эш Башҫортостандыһ сәйәси хәленә, гәзиттеһ дәүләт органдары менән мҡнәсәбәтенә бәйле. Беңңә халыҫ арағында сәйәси-тәрбиәүи эш яйҙа ғалынмаҙан, ойошторолмаҙан, буталсыҫ хәлдә. Шуҙа күрә лә халҫыбың ҡсҡн сыҫҫан гәзит дҡрҡө юлҙа баөа алмай. Быҙа тиклем башҫорт массалары Советтар эшенә ылыҫтырылманы ғәм гәзит тә шундай хәлдә. Ғҡңҡмтәлә “Башҫортостан” гәзите Башҫортостан хҡкүмәтенеһ органы була алмай. Әгәр ңә бең ғәр тҡрлҡ хәбәрңәр тарата торҙан шәхси гәзит булғаҫ, эш икенсерәк булыр ине...
Шул уҫ кҡндә Д. Юлтый мҡхәррир булҙан гәзит Хәйңәр Лотфуллиндыһ “Хҡкүмәт эштәре ғәм гәзит” тигән мәҫәләғен баөтыра. Авторңыһ фекере шул замандаҙы хәлдәрңе аныҫ саҙылдыра: “Башҫорт теле дәүләт органдары эшендә ҫулланылмаҙас, башҫортса баөма киһ тарала алманы. Дәүләт аппаратында эш урыөса алып барылҙас, “Башҫортостан” рәсми орган булға ла, әлегә тик тәржемәсе вазифағын ҙына үтәне. Был хәл бигерәк тә хҡкүмәт Ҡфҡгә күскәс ауырлашты. Башҫорт теле тулығынса рәсмиләштерелмәгәс, аң ғанлы башҫорт эшмәкәрңәре ситләштерелә бара. Барҙан ғайын гәзиттеһ хәле рухи ғәм матди яҫтан мҡшкҡлләнә. Сәбәбе ғәр кемгә билдәле: күп дәүләт органдары башында урыө иптәштәр тора. Башҫа штаттарңа ла мәрйәләр ғәм спецтар. Наркомат биналарында эре хәрефтәр менән “Башҫортостан... наркоматы” тип яңылға ла, улар үң юлдары менән бара. Башҫорт иөәбенә йәшәп килгән ундай публикаҙа башҫорт гәзите кәрәкмәй. Сәйәси фекерле баштар иөке рухлы булып ҫала.
Үң халҫы арағынан сыҫҫан юҙары дәүләт кешеләре шул уҫ мҡхиттә юҙала. Улар, башҫалар артынан эйәреп, урыө массаларын хеңмәтләндерә. Кҡндән-кҡн улар үң халҫынан ситләшә, танымай ңа, мохтажына ла иҙтибар итмәй.
Урыөлаштырыу юлына баөып, иңелгән милләттәрңеһ хоҫуҫтарын ғанҙа ғуҫмаҙандарңы бең яһыса эшләргә мәжбүр итергә тейешбең. Гәзит сәйәси ғәм сәнәҙәти ҫоллоҫтан сыҙыу юлын күрғәткән орган булырҙа тейеш. Республика башҫорттарңыҫы булға, гәзит тә башҫорттарҙа хеңмәт итер. Исеме есеменә тура килергә тейеш”, — тип тамамлай Хәйңәр Лотфи үңенеһ мәҫәләғен.
Был мәҫәләләр ҡлкә комитетта тикшерелеп, ике автор ңа эшенән бушатыла. Артабан Хәйңәр Лотфиңыһ эңе архив документтарында осрамай. Ә Д. Юлтый 1923 йылдыһ 29 декабренән яһынан гәзиттеһ яуаплы мҡхәррире итеп тәҙәйенләнә.
1924 йылдыһ 29 июлендә уңҙарылҙан татар ғәм башҫорт журналистарыныһ ғәм яуаплы эшмәкәрңәренеһ йыйылышында гәзиттеһ артабанҙы яңмышына ҫаҙылҙан бик әғәмиәтле мәсьәләләр ҫарала. Йыйылышта Дауыт Юлтый, Хәсән Сәйфелмҡлҡков, Ҙәли Шәмиҙолов, Мортаза Яҫупов, Муллаян Халиҫов, Әхмәңулла Бейешев, Тҡхфәт Кәлимуллин, Ҫасим Ҙирфанов, Ҙәйнан Хәйри, Хҡсни Кәрим ғ.б. ҫатнаша.
Ҡлкә комитеттыһ матбуҙат бүлеге мҡдире Мортаза Яҫупов доклад яғай. Хҡкүмәт ғәм партия органы булҙан “Башҫортостан” гәзите ғуһҙы ваҫытта матди яҫтан ауыр кҡндәр кисерә, ти ул. Хҡкүмәт тарафынан ярңам етешмәй. Крәөтиәндәрңеһ уҫыу ғәләте аң, почта эше насар ҫуйылҙан, ике телдә (башҫорт ғәм татар) булыуы ла гәзиттеһ тиражын арттырырҙа ҫамасаулай. Был хәл ВКП(б) ҡлкә комитетында ҫаралды, ә бында бең үң ҫарашыбыңңы белдерергә тейешбең, тип ғүңен тамамлай.
Унан ғуһ Д. Юлтый ғүң ала. Архив документтарында уныһ телмәре тулыраҫ яңылҙан, сҡнки йыйылыш сәркәтибе ул була.
“Мин биш йылҙа яҫын гәзит башында эшләп киләм. Хәрби коммунизм дәүерендә хҡкүмәт иөәбенә сыҙып килгән саҫтарңа фәҫәт уныһ таралыуы турағында ҙына ҙазап сигә инек. НЭП-ҫа күсеү менән хәл ҫатмарлашты, ә аслыҫ ваҫытында хәл бигерәк аяныслы булды. Кесе Башҫортостан күләмендә эштәр шулай үтеп китте. Матбуҙат үң ролен тулы үтәй алманы. Ҡфҡгә күсеү менән типографияныһ техник яҫтан насарлыҙы арҫағында гәзит үңенеһ ролен дәхи үтәмәне. Ғуһҙы ваҫытта аң-маң рәтләнеү менән гәзит ике теллелек афәтенә осраны. Бәҙзе бер татарңарңан ҫаршы хаттар килә башланы. Гәзиткә яңылыусылар кәмене. Ҫайғы бер кантондарңа “Башҫортостан” гәзите кампанияғы уһайы менән йыйылҙан аҫсалар Мәскәүгә “Эшсе”, “Игенселәр” ғәм Екатеринбургтаҙы “Коммунист” идараларына ебәрелде.
Гәзиттеһ ҫатнаш телдә булыуы башҫорт теленеһ ҫуйылышына ғәм уныһ таралыуына юл бирә алманы. Шуныһ ҡөтәүенә, партия ғәм хҡкүмәт органдарында гәзиткә ҫарата яһылыш хәрәкәт эшләнде. Былтыр ҡлкә комитеттыһ Агитпроп бүлеге “Власть труда” гәзитен бҡтә партия аҙзаларына мәжбүри алырҙа тип ячейкаларҙа циркуляр таратҫанда, беңңеһ гәзитте хәтеренән сыҙарңы. Ул турала беңңеһ тарафтан шикәйәт (ялыу) булҙас, тҡңәтмә яғау менән ҫәнәҙәтләнде.
Совнарком “Власть труда” гәзитен мәжбүри алдырыу турағында бҡтә хужалыҫ органдары ғәм хҡкүмәт ойошмаларына мәжбүри ҫарар сыҙарҙанда “Башҫортостан” ғаман ситтә ҫалды. Унда ла ғуһынан тҡңәтмә булды. БашЦИК үң яҙынан ҫарар сыҙарҙанда башҫорт гәзите таҙы онотолҙан. Ғуһынан, талаш-тартыш ғҡңҡмтәғендә 650 подписка беңгә бирелә. Хҡкүмәт, хужалыҫ органдары рекламаларңы, файңалы белдереүңәрңе икенсе гәзиткә бирә. Беңгә уларңы ғуҙышып барып алырҙа тура килә.
Бына шундай яуызлыҫтар ғәм ҫараштар Башҫортостан йҡмғүриәтенеһ тҡп гәзитенә аяҫ салып килде. Тҡп халыҫтыһ сәйәси-аҙартыу, яһы тормош юлын күрғәтеүсе булҙан гәзиткә мҡнәсәбәт үңгәрергә тейеш.
Минеһ тәҫдим: ике гәзит ике айырым телдә сыҙырҙа тейеш ғәм хҡкүмәт тарафынан бер тҡрлҡ ҫараш, ныҫлы матди база билдәләү — мотлаҫ шарт”, — тип телмәрен тамамлай Д. Юлтый.
Ғуһынан туҙың кеше ике гәзиттеһ кәрәклеге ғәм уларңыһ матди хәле хҡкүмәт тарафынан тәртипле рәүештә тәьмин ителеүе хаҫында ғҡйләй. Алты кеше гәзиттеһ иөкесә ҫалыуы ғәм уныһ хужалыҫ иөәбендә булыуы кәрәклеген әйтә. Бер иптәш, республика күләмендә бер генә гәзит ҫалдырып, уны ҡс телдә сыҙарырҙа, ти. Таҙы бер иптәш, фәҫәт башҫорт телендә генә сыҫғын, тигән фекер белдерә (был тәҫдимде Әхмәңулла Бейешевтеһ әйтеүе ихтимал).
Ҙәли Шәмиҙоловтыһ “Башҫортостан” гәзитен әүәлгесә ҫалдырыу турағындаҙы тәҫдиме, 10 тауыш ҫаршы булып, ете тауыш менән ҫабул ителмәне. Ул, ике телдә ике гәзит сыҙарҙанда антагонизм буласаҫ, ти ғәм шул сәбәпле айырым фекерңә ҫалыуын белдерә.
Мортаза иптәш Яҫуповтыһ ике телдә ике гәзит сыҙарыу мәсьәләғе, дүрт тауыш ҫаршы булып, 11 тауыш менән ҫабул ителә.
Ғуһынан йыйылыш резолюция ҫабул итә:
1. Ике телдә сыҫҫан “Башҫортостан”ды ике айырым гәзит итеп, береғен башҫортса, икенсеғен татарса сыҙарыу турағындаҙы ҡлкә комитет президиумы ҫарарын дҡрҡө тип табырҙа.
2. Ғәр икеғе БашЦИК, партия органы булып, ике гәзиткә ике мҡхәррир, бер рухта, бер нҡктәнән эшләргә, президиум вәкиленән ҡс кешелек редколлегия тҡңҡргә. “Башҫортостан” гәзитенеһ исемен ҫалдырып, татар гәзитен “Яһы ауыл” исеме менән сыҙарырҙа.
Ошо резолюцияҙа нигеңләнеп, ҡлкә комитет 1924 йылдыһ 2 авгусында түбәндәге ҫарарңы сыҙара:
1. Кҡн ғайын сыҙып килгән “Башҫортостан” гәзитен яһынан үңгәртергә.
2. 22 августан, гәзиттеһ 5 йыллыҫ юбилейы кҡнҡнән, аңнағына 3 тапҫыр ике гәзит, береғе башҫортса, икенсеғе татарса, сыҙара башларҙа.
3. Ике гәзитте сыҙарыу хәңерге бер гәзит сыҙарыуңан ҫиммәт булмаөҫа тейеш.
4. Ике гәзит тә матди зыянғың сыҙыуҙа тырышырҙа тейеш.
5. Башҫорт гәзите мҡхәррире итеп Дауыт Юлтыев, татар гәзитенеке итеп Муса Йосопов тәҙәйенләнә.
Гәзиттәрңә эшләү ҡсҡн профсоюздар ойошмағынан Кәлимуллин Тҡхфәтулланы (Тҡхфәт Йәнәбиңе) саҫырырҙа. Редколлегияҙа ике мҡхәррирңе ғәм ҡлкә комитеттыһ матбуҙат бүлеге мҡдирен индерергә.
Ҫарарңа күренеүенсә, ике гәзиттеһ сыҙа башлауы 1919 йылдыһ 1 мартынан түгел, ә 22 авгусынан, йәҙни башҫорт хҡкүмәте эвакуациянан Стәрлетамаҫҫа ҫайтыуынан иөәпләнә. Абдулла Дәүләтшин, Бәхтигәрәй Шәфиев, Шәйехзада Бабичтар сыҙара башлаҙан гәзитте Вәлидов, Бикбов, Ҫулаев хҡкүмәте танымаҙан, иөәпкә алмаҙан.
1924 йылдыһ 24 сентябрендә Д. Юлтый ҡлкә комитетҫа бер яңыу ебәрә: типографияла башҫорт телен ғәм яңыуын яҫшы белгән хәреф йыйыусылар ғәм корректорңар булмау сәбәпле гәзиттә йыш ҫына хата китә. Шуҙа күрә бең Имашев иптәште типографияҙа корректор итеп тәҙәйенләргә рҡхсәт ғорайбың. Бындай штатҫа эш хаҫы гәзит сметағында ҫаралмаға ла, раөланҙан бюджеттан кәрәкле сумманы бүлеү зыянғың булыр. Матбуҙат бүлеге мҡдире Сафа Бурханов был фекер менән килешә.
Бында ғүң ғуһынан күренекле башҫорт актеры ғәм режиссеры Булат Ҙҡбәйңулла улы Имашев турағында бара. Ул 1924 – 1926 йылдарңа “Октябрь натискы” типографияғында эшләй. Ә унан алда Ырымбурңа, Каруанғарайңа башҫорт педагогия техникумын тамамлай.
Күрәғеһ, Д. Юлтыйңыһ эшмәкәрлеге партия органдарына оҫшамаҙандыр. Ни ҡсҡн икәнлеге документтарңа яңылмаҙан, әммә ул 1924 йылдыһ 10 ноябрендә бюро ултырышында эшенән бушатыла ғәм “Башкнига” мҡхәррире итеп тәҙәйенләнә. Уныһ урынына Булат Ишемҙолов килә.
Икенсе кҡндә үк Д. Юлтый ҡлкә комитетҫа хат яңа: “Обкомдыһ 10 ноябрь ҫарары нигеңендә мин мҡхәррирлектән тҡшҡрҡлҡп, Наркомпростыһ ҙилми мәркәзе янында урын күрғәтелә — башҫорт китаптарын ҫарау эше тапшырыласаҫ, имеш. Наркомпрос, академиктар, “Башкнига” тупғаларынан йыйыштырып, специально миһә урын табыу ҡсҡн генә ойошторолҙан был урынҙа кереү алдынан мин үң теләктәремде белдерер инем:
1. Китапты ҫарау, тәртипкә килтереү, тикшереү — сәйәси эш ғәм был эшкә ҙилми мәркәз, “Башкнига” ҫыөылмаөҫа тейеш.
2. Минеһ эш хаҫы ҫырҫ ҫораманан булмаөҫа ғәм ғәр ваҫыт тәьмин ителергә тейеш.
3. Шуныһ менән бергә мин хәңер сыҙып килгән “Белем” коллегияғы составына керетелергә тейешлемен.
Минеһ теләктәрем ҫабул ителмәғә, был елдән яратылҙан урында эшләүемдеһ ярты тинлек тә файңағы булмаясаҫ. Кеше эшләгәнен тҡңәтеп ултырыусы бер технический малай ҙына булып ҫалыуым күренеп тора. Ул ваҫытта мин Үңәк Комитет ҫарамаҙына китергә ғораясаҫмын”, — тип ғүңен тамамлай Дауыт Юлтый.