Нурлы йорт

Беҙ бәләкәйерәк саҡта кешеләр ҙә “бәлә­кәйерәк”, йәғни ябайыраҡ, бер-береһенә ҡа­ра­та игелеклерәк һымаҡ ине. Хәҙер ҡой­малар ҙа, ҡапҡалар ҙа бейегерәк, көнит­мештәребеҙ ҙә яҡшыраҡ, ризыҡ та мул. Уның ҡарауы, изгелектәр кәмегәндәй, күңел­дәр тарайғандай, ҡатыланғандай…
…Беҙҙең күршелә бик ҡотло бер йорт булды. Йомабикә инәй менән Сәлих ба­бай­ҙарҙыҡы ине. Тыштан дә, эстән дә ҡупшы, йыйнаҡ һәм таҙа була торғайны ул өй. Шунда инге генә килеп торор ине. Ысын-ысындан нурлы, күркәм булды. Стенала – аллы-гөллө аҫалы ба­лаҫтар, ҡорамалы түшәктәр, эре биҙәкле мендәрҙәр йыйылған һандыҡ... Аҫалы балаҫ, матур итеп ҡо­ралған түшәктәр йәйелгән урындыҡта ап-аҡ һаҡал­лы, түбәтәйле, кәзә­кейле бабай – Сәлих апа. Һәр кесе йомала әсәйем, апайым ме­нән икебеҙҙе таҙа итеп кейендереп, 10 йәки 15 тинлек аҡсалар тоттороп, хәйер бирергә ебәрә. Сәлих бабай хәйерҙе ҡабул итеп, доға ҡыла, унан башы­быҙҙан һыйпап, сәс араларына өрә. Беҙгә шул тиклем рәхәт… Йомабикә инәй бәлеш телеме йә май һыланған икмәк тоттора һала, буш сығармай.
Төпкө яҡтарындағы мейестәре үҙе бер сәнғәт әҫәре кеүек була торғайны уларҙың – ҡәҙимгесә дүрткел түгел, өсмөйөш һы­ма­ғыраҡ. Шәм, самауыр ҡуя торған урындары ла бар. Ә мейес үҙе ап-аҡ, күҙ са­ғыл­малы. Өй сынъяһау итеп йыйыштырыла. Тәҙрә төптәрендә гөлдәр гөрләп сәскә атып ултыра. Нағышлы тәҙрә пәрҙәләренән дә сафлыҡ бөркөлә.
Быларҙы һөйләүем, әлеге лә баяғы, кү­ңел киңлегенә, изгелек төшөнсәһенә бәйле бер ишеткәнемә барып тоташтырыу өсөн. Инәй менән бабайҙың килендәре Таңһылыу еңгәйҙең һүҙ ыңғайында ғына ҡушып ебәр­гән бер кәлимә һүҙе сәбәпсе булды ҡәләмгә тотонорға. Шул иҫемә төшкән һайын Сәлих бабай менән Йомабикә инәйгә ҡарата ихтирамым нығына ғына.
— Ҡәйнәмдәр менән бергә йәшәгәндә, аш бешерһәк, ҡәйнәм бер сеүәтә ашты айырып мейес плитәһенә ултыртып ҡуя тор­ғай­ны. Килен, был аш ошонда торһон, Хәжирә (минең әсәйем) һыуыҡта арып, асығып эш­тән ҡайтып барһа, тәҙрә шаҡып инде­рер­беҙ, тамаҡ ялғап, һурпа эсә һалып сығыр, исмаһам, эше ауыр бит, ти торғайны, – тигәйне күрше еңгәй.
Ошо ихласлыҡ хәтеремдән сыҡмай…
Әсәйем ул мәлдәрҙә фермала эшләй торғайны. Ҡышҡы сатлама һыуыҡта ла рези­на итек кейеп, ферманан сәсәй-сәсәй ҡай­тып ингән мәлдәре хәтерҙә. Хәйер, өйгә ингәнгә тиклем ҡураһындағы ишле малын ҡарап, уларға бесән һалып, һыу эсереп өл­гө­рә. Ауыл ерендә яңғыҙ донъя көтөү­ҙәре, ай-һай, ауыр булғандыр… Ғаилә лә ишле генә, биш бала бер әсәйгә ҡарап тора.
Бер мәл сусҡа бәрәсе һатып алғаны хә­терҙә. Файҙа күрҙекме-юҡмы, уныһы миңә ҡараңғы. Ләкин Сәлих бабайҙың әсәйемә ҡабат сусҡа аҫрамаҫҡа ҡушҡанлығын әсә­йемдең үҙенән ишеттем. “Һиңә бармай ул” тигәнерәк хәбәр әйткән. Күрәҙәлеге лә булдымы икән әллә, сөнки әсәйем, шөкөр, оло­ғая килә, дин юлында – биш намаҙын ҡал­дырмай, әруахтар рухына аяттар ба­ғышлай, Йомабикә инәй менән Сәлих апа рухына ла аяттар уҡып тора.
…Теге нурлы йорт хәҙер юҡ инде. Ләкин ул өй ҙә, унда йәшәгән изге күңелле кеше­ләр ҙә күңелемдә йәшәй. Эйе, өйҙәр бәлә­кәйерәк булһа ла, күңелдәр бөйөгөрәк булған икән элегерәк, тип уйлап ҡуям…

Замана фетнәләре

Ихатаһында тауыҡ ҡына тотҡан яңғыҙ йәшәгән бер инәй урамда һатып торған кешеләрҙән ике биҙрә бойҙай һатып ала ла, тоҡҡа һалып, өйөнә юллана. Артынан башланғыс класта уҡыған ике малай ҡыуып етә. “Өләсәй, ҡана, үҙебеҙ алып ба­рып ҡуяйыҡ”, – тиҙәр. “Юҡ-юҡ, ҡайтып етеп барам бит инде, ауыр түгел ул”, – тип инәй то­ғон бирмәй тартҡылашһа ла, ма­лайҙар ныҡышып, тоҡто инәйҙең иңенән һалдырып алып, өйөнә илтәләр. “Һай, афариндар!” тип, малайҙарҙың изгелеге өсөн ҡыуанып, ошо урында нөктә ҡуйғанда ла булыр ине. Тик… Ана шул “тик” ҡәләмгә тотонорға мәжбүр итте лә инде.
Ҡапҡа төбөнә барып еткәс, инәй, ауыл ғә­ҙәте буйынса, ярҙамсыл балаларға кән­фит һуҙа. “Юҡ, кәнфит кәрәкмәй, икебеҙгә лә 20-шәр һум бир”, – тип тормаһынмы “иге­лек­ле” балалар. Инәй аптырауынан ултыра төшә яҙа. Һуң үҙем алып ҡайта алам, тигәй­нем дә баһа, тип, илай яҙып, тегеләргә 10-ар һум аҡса бирергә мәжбүр була.
Дошмандан дуҫ яһау өсөн алтын аҡыл кәрәк!

Бик бәхетлемендер, тимен. Сөнки бөгөн, был кеше – минең дошманым, тип бармаҡ төртөп күрһәтерлек күрә алмаған кешем юҡ. Бер ауыҙ йылы һүҙ менән төптө ят кешене дуҫ итергә лә, бер яңылыш ысҡынған һүҙ менән дошман итергә лә мөмкин.
…Ҡыҙым мәктәптән кәйефһеҙ генә ҡай­тып инде. Бер аҙ йөрөгәс, сере лә асылды. Фәлән ҡыҙ мине дошман күрә, яратмай, ти. “Бәлки, һиңә шулай тойола ғыналыр, улай күрә алмаҫҡа нигеҙ бармы һуң?” – тип һо­райым. Теге яурынын ғына һикертә. Күрә­һең, үҙ-ара нимәлер булған, ләкин һөй­лә­геһе килмәй. “Ҡыҙым, һин иртәгә бар ҙа уға берәй йылы һүҙ әйт йәки йомшаҡ ҡына итеп һөйләшеп, кәрәкмәһә лә, берәй китапмы, ручкамы һорап торған бул. Биреп торһа, кире тапшырғанда шатланып рәхмәт әйтеп бир. Кешегә үҙенән артығыраҡ һәйбәт булһаң ғына дуҫлыҡ барлыҡҡа килә”, – ти­нем. Ҡыҙым шулай иткән дә. Аҙаҡ теге ҡыҙ менән бик яҡын әхирәттәр булып киттеләр.
Ҡырға уҡырға китергә булғас та, аманат һандығына түбәндәге кәңәште өҫтәнем: “Ҡырҡ ерҙән килгән ҡырҡ ата балаһы ара­һы­на бараһың, һүҙ күтәрергә өйрән. Оҡша­маған һүҙ ишетһәң, ишетмәгәнгә һа­лыш. Асыу – алдан, аҡыл – арттан. Асыуың ба­ҫыл­ғас, төптө икенсе һүҙ ҡуш та ҡуй теге хәбәр эйәһенә”.
Дуҫтан дошман яһау өсөн аҡыл кәрәк­мәй, дошмандан дуҫ яһау өсөн алтын аҡыл кәрәк!
Йәшәй-йәшәй шул хәҡиҡәткә төшөндөм – кешенең иң ҙур дошманы – үҙе. Сөнки нин­дәй көслө дошманды ла еңеп була: ҡорал менәнме, аҫтыртын мәкер менәнме, кеше яллапмы… Ә бына үҙеңде ошоларҙың бе­ре­һен ҡулланып та еңеп булмай, бары тик үҙең менән шәхсән үҙеңә көрәшергә генә ҡала. Үҙеңде, үҙеңә оҡшап етмәгән ҡылыҡ­тарыңды еңә алһаң, һин – Кеше! Тимәк, һиндә ихтыяр көсө, рух бар.

“Һөйөнсө – трактор тыуҙы!”

Күрше райондың бер ауылында булған хәл. Өс-дүрт ир эсеп ултыра, ти. Үтеп бар­ған берәү, нимә көпә-көндөҙ эсеп улты­раһығыҙ, тигәс, тегеләр, бына “Беларусь” тыуҙы, шуны йыуабыҙ, тип яуаплағандар. Ҡайҙа һуң тракторығыҙ, тигәс, күмәк көлөү яңғыраған. Баҡһаң, был ауылда Әсәлек капиталына һәр ғаилә тиерлек трактор ала икән. Ир-аттарҙың ғаиләлә икенсе бала тыуыу ҡыуанысын, йәғни “трактор тыуыу”ҙы йыуып ултырыуҙары булған.
Йәнә бер ирҙең ҡатынын икенсе бала табырға өгөтләгәнен дә лаҡапҡа әйләндер­гәндәр. “Өйҙөң башы ла, машина ла иҫкергән, һин нимә уйлайһың?” тигән лаҡап йөрөй был ауылда.
Ирекһеҙҙән, күңелһеҙ фекер килә башҡа: ғәҙәттә, күп ғаиләләрҙә ата-әсә бала өсөн аҡса тапһа, бәғзеләре аҡса өсөн бала табамы икән әллә?..

Фани ғына был донъя…

Кешегә был донъяла ифрат күп кәрәк: күршенекенән ҙурыраҡ өй кәрәк, елдереп йөрөү өсөн машина кәрәк, ятып йоҡлау өсөн йомшаҡ түшәк, ултырып ашау өсөн заманса өҫтәл-ултырғыс… Ә донъя ҡуйғас, шул тиклем әҙ кәрәк – метр ярым майҙан етә… Уныһы ла ерҙең өҫтөндә түгел, аҫтында… Бүтәндәрҙең уның тураһында яҡшы һүҙҙәр һөйләп, доға-аят бағышлатып тороуы кәрәк. Ер өҫтөндә саҡта байлыҡтың теләгәнен булдырырға мөмкин – хәләл аҡса менәнме, урлапмы, талапмы, алдапмы… Шулай ҙа намыҫлы хеҙмәт, ике ҡул көсө менән генә үтә бай булып китеп булмай. Шөкөр итерлеге булһа, шул да етә былай. Нәфсеңде шаштырмауың шарт. Шулай ҙа сосораҡ, һөм­һөҙөрәк, бурыраҡ булғанда, әҙәм күҙен ҡыҙҙырырлыҡ итеп йәшәргә була. Ә бына кеше хәтерендә ҡалыу өсөн ул тиклем күп байлыҡтың булыуы ла шарт түгел. Кешегә ҡылған ябай ғына изгелек, яҡшылыҡ, ярҙам да етә. Ҡыҙыҡ был донъя – әҙәм балаһы донъя ҡуйған минутынан ғүмере буйы йый­ған байлығына ла, күҙ ҡыҙҙырыр донъя­һы­на ла үҙе хужа түгел, хатта ләхете алтын булһа ла…
Үткән йыл изге ураҙа айында бер яҡын әхи­рәтем олатаһы рухына ҡорбан салдыр­ҙы. Икенсе көнөнә әсәһенең төшөнә инеп, олатаһы рәхмәтен еткереп: “Рәхмәт ҡыҙы­ма, миңә байтаҡҡа етерлек ризыҡ булды”, — тигән. Донъялыҡта ахирәт тураһында ла уйланырға, әруахтар хаҡында ла онотмаҫҡа ишара тип ҡабул иттем быны.

Мине ҡасан илатаһығыҙ…

Мәктәптә ата-әсәләр йыйылышы бара. Бер уҡытыусы балаларҙың тәртибенә зар­лана. Ирекһеҙҙән, үҙемдең уҡытҡан саҡта­рым иҫкә төштө.
Мәктәпкә эшкә барҙым. Яңы ғына юғары уҡыу йортон тамамлағанмын. Йәш саҡ. Дәрестәр бүлеп бирҙеләр. Илһамланып, балалар уҡытырға атлығып йөрөгән мәл. Директор саҡырып алып:
“…сылар — ауыр ғына класс. Йәш уҡытыусыларҙы тыңламай ыҙалата торған ғәҙәттәре бар. Уларҙан иламай сыҡҡан йәш уҡытыусы булманы. Түҙергә тырыш”, – тип “фатихаһын” бирҙе.
Индем теге яманаты сыҡҡан класҡа. Ҡәҙимге генә, матур ғына балалар, бер ҙә ғазраилға оҡшамағандар. Нимә әйтһәм, шуны үтәп ултыралар. Артыҡ тауыш-тын да һиҙелмәй. Ә мин быларҙың мине ҡасан маҙаһыҙлай башларҙарын көтәүелләберәк йөрөйөм. Дәрестәр ҡәҙимгесә үтә. Уларҙы ҡыҙыҡһындырған төрлө темаларға ла һөй­ләшеп алабыҙ. Шулай аҙнанан артыҡ ваҡыт үтте. Юҡ, илатырға уйламайҙар ҙа. Ә бит көтөүе еңел түгел. Билдәһеҙлек теңкәгә тейә башланы… Шулай ҙа илаттылар улар мине…
Ахыры, бер көндө түҙемлегем шартлап һынды. Йәшерәк, тәжрибәһеҙерәк саҡ бит инде. “Һеҙ мине ҡасан илатаһығыҙ ул? Элек йәш уҡытыусыларҙы гел илатып сығарған­һығыҙ түгелме һуң?” – тинем дә ҡуйҙым.
Барыһы ла бер мәлгә генә тын ҡалды, унан йылмайып ебәрҙеләр. Араларындағы иң сос, атаманыраҡ малайҙан ишетергә яҙҙы һорауыма яуапты. Хәйер, яуап та бик ҡыҫҡа ғына булды: “Апай, кешеһенә ҡарап”.
Шул минуттан был балалар миңә тағы ла яҡыныраҡ булып китте. Көсөргәнешлек шартлап һынды. Ҡыуанысым йөҙөмә лә бәреп сыҡты шикелле. Был юлы инде улар илатмаһа ла, күҙҙәремдән йәш атылды.
Бабай

Элек беҙгә, бөрйәндәргә, баш ҡалаға йөрөү өсөн Өфө — Сибай поезы төп транспорт ине. Бер мәл ҡапыл ғына ҡайтырға кәрәк булды. Алдан алып ҡуймағас, көнөндә поездың плацкарт, дөйөм вагондарына билет булмай сыҡты, купеға ғына бар. Кәрәк тирәк йыҡтыра – студенттың кеҫәһе сама­лыраҡ, бындай вагонға билет ҡиммәтерәк булһа ла, бүтән юл юҡ – алдым. Вагонға индем, купены эҙләп таптым. Бәй, юлдаш­тарымдың өсөһө лә ир-ат. Баҙап ҡалға­нымды белдермәҫ өсөн: “Здравствуйте!” – тип тегеләрҙе елле генә сәләмләп, тыныс ҡына урынлаштым. 30 йәштәрҙәге ике ир — урыҫ, ә миңә ҡаршы ултырған 70 йәштәр­ҙәге бабай ҡаҙаҡмы, башҡортмо. Ҡара йылтыр битле, кешегә сәнсә ҡарап ултыра. Ингәндән алып минән күҙен алманы тиерлек. Башҡа һәр төрлө уй килә башланы. Поезға бит төнгә ҡарай ултырҙым, шулай булғас, ошо кешеләр араһында йоҡларға ла тура киләсәк. Теге ике урыҫтың миндә артыҡ эше лә юҡ һымаҡ, ҡайҙан, кем булыуымды һорашып ултырҙылар ҙа, үҙҙәре менән һөйләшкем килмәгәнде аңлапмы, артыҡ борсоманылар. Унан ашана башланылар, миңә лә тауыҡ бото тәҡдим иттеләр, ләкин мин баш тарттым. Һөйләшә-һөйләшә бер аҡбаштың да башына еттеләр. Ә бына теге бабай һаман минән күҙен алмай. Ап­тырауға ҡала, ҡурҡа башланым. Ҡурҡҡанға ҡуш күренә тигәндәй, әүәле йәш кенә баш­ҡорт ҡыҙҙарын көсләп ҡаҙаҡ ҡартта­рына кейәүгә биргәндәре тураһындағы хикәйәт­тәр иҫкә төшөп ҡуя. Урыҫтар мөмкин тиклем оҙағыраҡ ултырһын ине өҫтәл янында, тип уйлайым. Мәҙәниәтле кешеләр булып сыҡ­ты юлдаштарым – эскәндәрен буйҙарына һеңдереп, урындарына менеп тә яттылар, лауылдашып ултырманылар. Ә бабай ултыра бит, ултыра…Улай-былай бик мәшәү­ҙән түгеллегемде күрһәтергә теләп, ныҡ-­ныҡ баҫып йөрөп, йоҡларға урын әҙерләнем. Һаман ултыра бит күҙ көйөгө булып. Мин ятырға булғас, шулай ҙа сығып торҙо. Серем итеп киткәнмен. Төндә уянып китһәм, поезд үҙ көйөнә генә елдерә, өҫтәге эләүкәләге юлдаштарым йоҡлай. Ә бабайым… һаман ултыра… Йәнә йоҡлап киткән­мен. Былай ҙа ҡыпандап ҡына ятҡас, кемдеңдер ҡағылыуына күҙҙе лә асмаҫтан һикереп тороп ултырҙым. Йөрәк ярыла яҙҙы – теге бабай миңә эйелеп тора икән.
– Ҡыҙым, поезд оҙаҡ туҡтап торасы, һи­нең туҡталышың түгелме? Йоҡлап, үҙең­дең төшә торған ереңде үтеп китмә, – тигән була.
Үрелеп тәҙрәнән тышҡа күҙ һалдым. Ин­йәр икән. Эйе, унда оҙаҡ ҡына туҡтап тора шул поезд. Тимәк, әле ике сәғәт сама­һы бар Белоретҡа тиклем. Кире йоҡлап киткәнмен. Белоретҡа етәрәк проводница килеп уятты. Йыйына башланым. Минән былайыраҡ ба­бай йөрәкһеп китте, егет­тәрсә етеҙлек ме­нән бер сумкамды ла эләктереп алды. Йүн­ле йоҡо бирмәгән бабайға йән көйө­бө­рөк ишеккә атланым. Хушлашҡанда бабай: “Йәп-йәш кенә мосолман ҡыҙы булғасһың, анауы урыҫтарҙан ҡыҙғанып, төнө буйы һаҡлап сыҡтым үҙең­де, балам. Хәҙер әҙе­рәк серем итеп алырмын инде”, – тимә­һенме. Биттәрем янып китте. Оялыштан. Оло кеше тураһында әллә нимәләр уйлап бөткәнем өсөн. Ярай әле, таң ҡараңғылығы ҡуйы ине. Юғиһә битемдең ҡыҙыллығынан донъя ҡыҙарыр ине… Был миңә ғүмерлек һабаҡ булды.

Әсәйҙән аҡса алмаҫҡа!

Әсәйемде ауылға алып барырға булдым. Яғыулыҡ ҡойоу станцияһына еткәс, әсәйем: “Ҡуй, мине гел бушлай йөрөтәһең, мә, был юлы үҙем заправить итәм, һин дә бала уҡытаһың”, — тип 500 һум аҡса һондо. Юҡ-юҡ, тиһәм дә, аҡсаны алдыма һалды. Быға тиклем алғаным булмаһа ла, ныҡышҡас, кө­лә-көлә, ярай һуң улай бай булғас, тип, аҡ­сам булһа ла, 200 һумын алдым. Әсә­йемде һәйбәт кенә алып барып ҡайттым да машинамды гаражға индереп ҡуйҙым. Иртәнсәк сығыуға бер тәгәрмәсем бушаған ине. 200 һумға тәгәрмәс ремонтлатырға тура килде.
Икенсе юлы әсәйемде бер ауылға алып барырға кәрәк булғас, ул тағы аҡса һондо. Ныҡ үтенгәс, тағы 200 һумын алдым. Ир­тән­сәк эшкә сығайым тиһәм, тәгәрмәсем буша­ған. Тағы 200 һумға ремонтлатырға кәрәк булып сыҡты.
Ошо хәлдәрҙән һуң үҙемә һүҙ бирҙем – әсәйемдән юл өсөн аҡса алмаҫҡа! Әсә хаҡы тигән нәмә бар бит. Хоҙайҙың иҫкәртеүе тип аңланым быны. Иң ҡыҙығы шунда: йәнә Хоҙай мине зыян булмаҫлыҡ ҡына итеп иҫкәртте – тәгәрмәстәрем юлда бушаманы, гаражда ғына тын сығарып ултырҙы.
Юҡҡа ғына, йәннәт әсәйҙәрҙең аяҡ аҫтында, тимәгәндәрҙер.