Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » “Балаҡатай” тип әйтеүе ҡыйынмы ни?
“Йәнсураны ҡайтарайыҡ!” — ти Ейәнсура районының Иҫәнғол ауылынан Хәмиҙулла Хәйруллин. Ҡаныбыҙға һеңгән “Ейәнсура” ысынында “Йәнсура” икән.
Башҡортта йылға, тау, ҡәбилә-ырыу атамалары шул урында йәшәгән халыҡ телендә генә дөрөҫ әйтелгән. Байтаҡ һүҙ, исем, урыҫсаға күсеп, үҙенең төп мәғәнәһен юғалтҡан. Мәҫәлән, тыуған районым Балаҡатай урыҫса рәсми документтарҙа “Белокатай” булып йөрөй. Был мәсьәлә матбуғат баҫмаларында, халыҡ араһында ваҡыты-ваҡыты менән күтәрелеп ала ла, шуның менән вәссәләм — онотола.
“Бело” менән “бала” — икеһе ике төрлө мәғәнә. Тарихты һайыраҡ белгән ҡайһы берәү, райондың исемен “аҡ ҡатай” заты, “Аҡ урҙа” ханлығына бәйләй. Бындай зат бөтөнләй булмаған, ә “Аҡ урҙа” менән бер ниндәй ҙә уртаҡлығыбыҙ юҡ. Ҡатайҙар Бала һәм Оло Ҡатайға бүленгән. Урыҫтарҙың ҡыҫымы арҡаһында уларҙың ҙур төркөмө хәҙерге Силәбе һәм Ҡорған ерҙәренә барып тамыр йәйгән. Әммә диалект һаҡланып ҡалған: халыҡ, мәҫәлән, “эштәйбеҙ”, “осто тау” тип һөйләшә.
Ҡатайҙар башҡа яҡтарҙа ла, әйтәйек, Туймазы районында бар. Улар, татар телендә белем алыу сәбәпле, шул телдә һөйләшеүгә күскән.
Балаҡатайҙа башҡорттар бер ваҡытта ла туғыҙ мең тирәһенән артманы. “Белокатай”, әлбиттә, уларҙан түгел, ә урыҫтарҙан сыҡҡан һүҙ.
Салауат Юлаев етәкселегендәге күтәрелешкә тиклем үк, Ҡараһаҡал, Батырша яуҙарында, Әй буйы башҡорттары күпләп ҡырыла, башҡорт ауылдарының тамыры юҡ ителә. Унан һуң Тәфтиләү күпме еребеҙҙе яндыра — ҡатайҙарҙың бик аҙ ҡалыуы, ситкә таралыуы тиккә түгел. Урыҫ һәм мишәрҙәргә көлгә ҡалған башҡорт ауылдарына күсенергә рөхсәт ителгән. Һөҙөмтәлә Балаҡатайҙа Исҡуш, Ямаш, Нөгөш, Ҡарлыхан, Шаҡарлы һәм башҡа башҡорт исемле урыҫ ауылдары барлыҡҡа килгән. Әлбиттә, кемдең ҡулында — шуның ауыҙында, тигәндәй, ерҙәребеҙ Искушка, Емашевоға әйләнеп бөттө. Ниңә беҙ үҙ тамырҙарыбыҙҙы юҡ итеүгә ҡул ҡаушырып ултырырға тейеш? Урыҫтарға “Балаҡатай”ҙы таныта алмайбыҙмы ни? Беҙҙең һүҙҙе үҙҙәренсәгә әйләндермәй генә әйтә алмаймы улар?
“Башҡортостан” гәзитендә филология фәндәре докторы Миңһылыу Усманованың “Телебеҙҙе кем боҙа? Үҙебеҙ!” тигән дауамлы мәҡәләһен уҡып барам. Ысынлап та, исемдәрҙе дөрөҫ итеп әйтмәүҙә урыҫ йә башҡа халыҡ түгел, ә тап үҙебеҙ ғәйепле.
“Башҡортостан”ды “Башкирия” тип әйткәндәрҙе лә һаман өйрәтә алмайбыҙ. Башҡа республикаларҙа был йәһәттән мәсьәлә бик ҡәтғи ҡуйылған. Мин үткән быуаттың 90-сы йылдарында Ҡырғыҙстанда йәшәгәйнем. Унда үҙгәртеп ҡороуҙан һуң “Киргизия” тип әйтеүҙе ныҡлы тыйҙылар. Ә беҙҙә нимә тиһәң дә ярай, сабыр халыҡбыҙ бит. Ошо түҙемлегебеҙ ғәмһеҙлеккә әйләнмәһен ине.
Һүҙемде Хәмиҙулла Хәйруллиндың “Йәнсураны ҡайтарайыҡ!” тигән мәҡәләһенән башлағайным. Хаталарҙы төҙәтеүҙе республика Хөкүмәте ҡарамағындағы Терминология хеҙмәте, Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәте институты үҙ өҫтөнә алһын ине, ти яҙманың авторы. Мин дә уға ҡушылам.
Ризуан МӨХӘМӘҘИЕВ,
Башҡортостандың атҡаҙанған
мәҙәниәт хеҙмәткәре.
Балаҡатай районы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






14 февралдә Башҡортостанда Китап бүләк итеү көнөн үткәрәләр

14 февралдә Башҡортостанда Китап бүләк итеү көнөн үткәрәләр 14.02.2025 // Мәҙәниәт

14 февралдә Башҡортостанда Китап бүләк итеү көнөн үткәрәләр...

Тотош уҡырға 33

«Башинформ»дың әҙәби мөхәррире «Гипертекст» әҙәби премияһының ярымфиналына сыҡты

«Башинформ»дың әҙәби мөхәррире «Гипертекст» әҙәби премияһының ярымфиналына сыҡты 13.02.2025 // Мәҙәниәт

«Башинформ»дың әҙәби мөхәррире «Гипертекст» әҙәби премияһының ярымфиналына сыҡты...

Тотош уҡырға 37

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл...

Тотош уҡырға 33

Бөгөн - Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл

Бөгөн - Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Бөгөн - Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл...

Тотош уҡырға 32

Бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл

Бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповтың тыуыуына 93 йыл...

Тотош уҡырға 29

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәми Ғариповҡа 93 йыл...

Тотош уҡырға 26

Башҡортостандың халыҡ артисы Рөстәм Ғиззәтуллиндың әсәһе вафат

Башҡортостандың халыҡ артисы Рөстәм Ғиззәтуллиндың әсәһе вафат 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Башҡортостандың халыҡ артисы Рөстәм Ғиззәтуллиндың әсәһе вафат...

Тотош уҡырға 35

Республикала «Тамға-2025» халыҡ-ара башҡорт костюмы конкурсы башлана

Республикала «Тамға-2025» халыҡ-ара башҡорт костюмы конкурсы башлана 12.02.2025 // Мәҙәниәт

Республикала «Тамға-2025» халыҡ-ара башҡорт костюмы конкурсы башлана...

Тотош уҡырға 34

Республикабыҙҙа Ғәди Арыҫлановтың 100 йыллығына журналистар конкурсы башланды

Республикабыҙҙа Ғәди Арыҫлановтың 100 йыллығына журналистар конкурсы башланды 04.02.2025 // Мәҙәниәт

Республикабыҙҙа Ғәди Арыҫлановтың 100 йыллығына журналистар конкурсы башланды...

Тотош уҡырға 47

Республикала башҡорт атын данлап яҙылған гимн һайлайҙар

Республикала башҡорт атын данлап яҙылған гимн һайлайҙар 04.02.2025 // Мәҙәниәт

Республикала башҡорт атын данлап яҙылған гимн һайлайҙар...

Тотош уҡырға 50

Башҡортостанда бөйөк шағир Шәйехзада Бабичтың 130 йыллығын билдәләнеләр

Башҡортостанда бөйөк шағир Шәйехзада Бабичтың 130 йыллығын билдәләнеләр 03.02.2025 // Мәҙәниәт

Башҡортостанда бөйөк шағир Шәйехзада Бабичтың 130 йыллығын билдәләнеләр...

Тотош уҡырға 51

Өфөлә ике театр боҙҙа эстафетала көс һынаша

Өфөлә ике театр боҙҙа эстафетала көс һынаша 03.02.2025 // Мәҙәниәт

Өфөлә ике театр боҙҙа эстафетала көс һынаша...

Тотош уҡырға 49