Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Ныҡлы нигеҙ ташы
1925 йылда X. Ғәбитов, Н. Таһиров, В. Хангилдин, Ғ. Вилдановтар авторлығында грамматиканы өйрәнеү өсөн тәғәйенләнгән ”Башҡорт теленең сарыфы” исемле тәүге дәреслек донъя күрә. Ул ғәрәп графикаһына нигеҙләнгән яңы орфографияға ярашлы нәшер ителә.

Уҡыу әсбабы 112 биттән тора. Материалдар иһә 49 параграфҡа бүленә. Тәүге икәүһендә телмәр һәм һүҙ тураһында дөйөм төшөнсә бирелһә, артабан уларҙың бүленеше менән таныштырыла, дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләре күрһәтелә.
Дәреслектең ҡалған өлөшө башҡорт теленең сарыфын, йәғни морфологияһын, өйрәнеүгә бағышлана. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: авторҙар тарафынан “телмәр киҫәктәре” тип аталған һүҙ төркөмдәренең бүленеше хәҙерге тел ғилемендәгегә тулыһынса тап килә.
”Башҡорт теленең сарыфы”нда һәр параграф темаға бәйле һөйләмдәр теҙмәһе йәки бәйләнешле телмәр өлгөләренән башланып, грамматик ҡағиҙә һәм биремдәр менән тамамлана. Күнегеү һуңындағы һорауҙарға яуап биргәндә, уҡыусыға тел күренештәрен анализлау, һығымта яһау өсөн шарттар тыуҙырыла.
Дәреслектә хәҙерге орфографиянан ситләшеү осраҡтары ла байтаҡ. Ҡ.З. Әхмәров билдәләүенсә, ”ғәрәп алфавиты башҡорт теленең фонетик системаһына яуап бирә алмағанлыҡтан, уның нигеҙендә башҡортса дөрөҫ яҙыуҙы тәьмин иткән орфография төҙөп булмай”. Шуға ла бында берҙәм принцип һаҡланмаған. Айырыуса с, ҫ, һ өндәре яҙылышында тайпылыштар осрай. Мәҫәлән, сәсмәҫәң (сәсмәһәң), яҫалған (яһалған), һағыштырыу (сағыштырыу), сандуғас (һандуғас), ес (еҫ) һәм башҡалар. Иренләшеү законына арналған айырым параграф булыуға ҡарамаҫтан, дәреслектең үҙендә үк был ҡанундың иҫәпкә алынмаған урындары бар. Шулай ҙа был етешһеҙлектәр әсбаптың баһаһын кәметмәй.
Ғөмүмән, 90 йылдан ашыу элек үҙебеҙҙең һүҙ төркөмдәрен өйрәнеүгә тәғәйенләнгән айырым дәреслек баҫылып сығыуы – башҡорт тел ғилеменең үҫеше, уны өйрәнеү тарихы өсөн мөһим ваҡиға.

Р. ӘБҮТАЛИПОВА,
БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы профессоры.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Forbes йырсы Адель Шәйхетдинованы «30-ға тиклем 30» рейтингына индерҙе

Forbes йырсы Адель Шәйхетдинованы «30-ға тиклем 30» рейтингына индерҙе 14.05.2025 // Мәҙәниәт

Forbes йырсы Адель Шәйхетдинованы «30-ға тиклем 30» рейтингына индерҙе...

Тотош уҡырға 19

Элвин Грей «Бродяга» хиты авторы менән бергә яңы йыры сығыуын иғлан итте

Элвин Грей «Бродяга» хиты авторы менән бергә яңы йыры сығыуын иғлан итте 14.05.2025 // Мәҙәниәт

Элвин Грей «Бродяга» хиты авторы менән бергә яңы йыры сығыуын иғлан итте...

Тотош уҡырға 21

Фәйзи Ғәскәров ансамбле Рәсәй төбәктәре буйлап гастролдәргә сыға

Фәйзи Ғәскәров ансамбле Рәсәй төбәктәре буйлап гастролдәргә сыға 14.05.2025 // Мәҙәниәт

Фәйзи Ғәскәров ансамбле Рәсәй төбәктәре буйлап гастролдәргә сыға...

Тотош уҡырға 21

Башҡортостанда «Урал батыр» эпосы көнө булдырыла

Башҡортостанда «Урал батыр» эпосы көнө булдырыла 14.05.2025 // Мәҙәниәт

Башҡортостанда «Урал батыр» эпосы көнө булдырыла...

Тотош уҡырға 25

Ay Yola төркөмө йырҙары «Урал батыр» китабын һатыуҙы 2 тапҡырға арттырған

Ay Yola төркөмө йырҙары «Урал батыр» китабын һатыуҙы 2 тапҡырға арттырған 13.05.2025 // Мәҙәниәт

Ay Yola төркөмө йырҙары «Урал батыр» китабын һатыуҙы 2 тапҡырға арттырған...

Тотош уҡырға 31

Ҡазанда республикабыҙҙа тыуып үҫкән яҙыусы Фәтих Кәримгә һәйкәл асылды

Ҡазанда республикабыҙҙа тыуып үҫкән яҙыусы Фәтих Кәримгә һәйкәл асылды 13.05.2025 // Мәҙәниәт

Ҡазанда республикабыҙҙа тыуып үҫкән яҙыусы Фәтих Кәримгә һәйкәл асылды...

Тотош уҡырға 25

Радий Хәбиров Башҡортостанда китап нәшер итеү эшенә ярҙам тураһында белдерҙе

Радий Хәбиров Башҡортостанда китап нәшер итеү эшенә ярҙам тураһында белдерҙе 13.05.2025 // Мәҙәниәт

Радий Хәбиров Башҡортостанда китап нәшер итеү эшенә ярҙам тураһында белдерҙе...

Тотош уҡырға 27

Өфөлә республикабыҙҙан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла

Өфөлә республикабыҙҙан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла 12.05.2025 // Мәҙәниәт

Өфөлә республикабыҙҙан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла...

Тотош уҡырға 43

Өфөлә Башҡортостандан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла

Өфөлә Башҡортостандан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла 12.05.2025 // Мәҙәниәт

Өфөлә Башҡортостандан МХО-ла ҡатнашыусылар тураһында спектакль ҡуйыла...

Тотош уҡырға 49

Сибайҙа Советтар Союзы Геройы Таһир Күсимов тураһында спектакль сәхнәләштерелде

Сибайҙа Советтар Союзы Геройы Таһир Күсимов тураһында спектакль сәхнәләштерелде 07.05.2025 // Мәҙәниәт

Сибайҙа Советтар Союзы Геройы Таһир Күсимов тураһында спектакль сәхнәләштерелде...

Тотош уҡырға 44

Өфөлә Ay Yola төркөмө «Homay» йырына клипты күрһәтте

Өфөлә Ay Yola төркөмө «Homay» йырына клипты күрһәтте 07.05.2025 // Мәҙәниәт

Өфөлә Ay Yola төркөмө «Homay» йырына клипты күрһәтте...

Тотош уҡырға 50

Дүртөйлө районында Фидан Ғафаровты һуңғы юлға оҙаттылар

Дүртөйлө районында Фидан Ғафаровты һуңғы юлға оҙаттылар 30.04.2025 // Мәҙәниәт

Дүртөйлө районында Фидан Ғафаровты һуңғы юлға оҙаттылар...

Тотош уҡырға 76