Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
1925 йылда X. Ғәбитов, Н. Таһиров, В. Хангилдин, Ғ. Вилдановтар авторлығында грамматиканы өйрәнеү өсөн тәғәйенләнгән ”Башҡорт теленең сарыфы” исемле тәүге дәреслек донъя күрә. Ул ғәрәп графикаһына нигеҙләнгән яңы орфографияға ярашлы нәшер ителә.

Уҡыу әсбабы 112 биттән тора. Материалдар иһә 49 параграфҡа бүленә. Тәүге икәүһендә телмәр һәм һүҙ тураһында дөйөм төшөнсә бирелһә, артабан уларҙың бүленеше менән таныштырыла, дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләре күрһәтелә.
Дәреслектең ҡалған өлөшө башҡорт теленең сарыфын, йәғни морфологияһын, өйрәнеүгә бағышлана. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: авторҙар тарафынан “телмәр киҫәктәре” тип аталған һүҙ төркөмдәренең бүленеше хәҙерге тел ғилемендәгегә тулыһынса тап килә.
”Башҡорт теленең сарыфы”нда һәр параграф темаға бәйле һөйләмдәр теҙмәһе йәки бәйләнешле телмәр өлгөләренән башланып, грамматик ҡағиҙә һәм биремдәр менән тамамлана. Күнегеү һуңындағы һорауҙарға яуап биргәндә, уҡыусыға тел күренештәрен анализлау, һығымта яһау өсөн шарттар тыуҙырыла.
Дәреслектә хәҙерге орфографиянан ситләшеү осраҡтары ла байтаҡ. Ҡ.З. Әхмәров билдәләүенсә, ”ғәрәп алфавиты башҡорт теленең фонетик системаһына яуап бирә алмағанлыҡтан, уның нигеҙендә башҡортса дөрөҫ яҙыуҙы тәьмин иткән орфография төҙөп булмай”. Шуға ла бында берҙәм принцип һаҡланмаған. Айырыуса с, ҫ, һ өндәре яҙылышында тайпылыштар осрай. Мәҫәлән, сәсмәҫәң (сәсмәһәң), яҫалған (яһалған), һағыштырыу (сағыштырыу), сандуғас (һандуғас), ес (еҫ) һәм башҡалар. Иренләшеү законына арналған айырым параграф булыуға ҡарамаҫтан, дәреслектең үҙендә үк был ҡанундың иҫәпкә алынмаған урындары бар. Шулай ҙа был етешһеҙлектәр әсбаптың баһаһын кәметмәй.
Ғөмүмән, 90 йылдан ашыу элек үҙебеҙҙең һүҙ төркөмдәрен өйрәнеүгә тәғәйенләнгән айырым дәреслек баҫылып сығыуы – башҡорт тел ғилеменең үҫеше, уны өйрәнеү тарихы өсөн мөһим ваҡиға.

Р. ӘБҮТАЛИПОВА,
БДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы профессоры.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Тыныслыҡ, бер-береңә ихтирам тантанаһы

Тыныслыҡ, бер-береңә ихтирам тантанаһы 31.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Башҡорт, татар, тажик, үзбәк, ҡырғыҙ, ҡаҙаҡ, төркмән, азербайжан... Республикабыҙҙа йәшәгән төрлө...

Тотош уҡырға 3 038

50 мең һум кемдә?

50 мең һум кемдә? 31.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

“Урал аръяғы тауышы” йыр-моң конкурсының еңеүсеһе билдәле булды. Ул – 15 йәшлек Сибай ҡыҙы...

Тотош уҡырға 2 933

Ейәнсуралар йәшлеккә алып ҡайтты...

Ейәнсуралар йәшлеккә алып ҡайтты... 30.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Республикабыҙҙа театрҙар фестиваль-марафоны дауам итә. Ошо көндәрҙә штандарт йылайырҙарҙан...

Тотош уҡырға 2 426

Йондоҙ ниңә юғалған?

Йондоҙ ниңә юғалған? 30.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Ҡазандағы Дан аллеяһынан Хәниә Фәрхиҙең хәтер йондоҙо юғалған....

Тотош уҡырға 1 586

"Тамаша-2019": кемдәр еңеүсе?

"Тамаша-2019": кемдәр еңеүсе? 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Бөрйән районында Башҡортостандың 100 йыллығына, Театр йылына арналған “Тамаша-2019” фестивале үтте....

Тотош уҡырға 1 381

25 йылдың иң яҡшыһы...

25 йылдың иң яҡшыһы... 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Ике йыллыҡ тынлыҡтан һуң Байегет йәнә концерт ҡуймаҡсы....

Тотош уҡырға 1 697

Сәхнә яратһаң, бында кил!

Сәхнә яратһаң, бында кил! 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре ошонда сыныға....

Тотош уҡырға 1 430

Сыйырсыҡтар ҡайтып ҡуныр...

Сыйырсыҡтар ҡайтып ҡуныр... 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Уҡыусыларҙың яҙғы каникулы булыуға ҡарамаҫтан, Сибай һынлы сәнғәт мәктәбендә оҫталыҡ дәрестәре...

Тотош уҡырға 1 484

Баймаҡтың “Ҡояшлы сәхнә донъяһы”

Баймаҡтың “Ҡояшлы сәхнә донъяһы” 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Халыҡ-ара театр көнө уңайынан Баймаҡ үҙәк китапханаһында “Ҡояшлы сәхнә донъяһы” исемле фотокүргәҙмә...

Тотош уҡырға 1 293

Зәйнетдиндең үҙ лейблы буласаҡ

Зәйнетдиндең үҙ лейблы буласаҡ 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Йыр-моңға ла, бейеүгә лә берҙәй маһир, ундан ашыу музыка ҡоралында оҫта уйнаған, башҡорт...

Тотош уҡырға 1 387

Ҡурсаҡ театры яңыра

Ҡурсаҡ театры яңыра 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры, ниһайәт, капиталь ремонтланасаҡ һәм уға яңы төкәтмә төҙөйәсәктәр....

Тотош уҡырға 1 287

Сәнғәтте яратҡандар

Сәнғәтте яратҡандар 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Профессиональ сәнғәткә хеҙмәт итеүселәрҙе берләштергән байрам булараҡ һәр ижади коллектив өсөн...

Тотош уҡырға 1 520