Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Һәйкәлдәргә лайыҡ исемдәр
1917–1920 йылдарҙағы Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте тарихы, унда ҡатнашҡан эшмәкәрҙәр тураһында һуңғы ике тиҫтә йылда байтаҡ яҙылды. Башҡорт халҡының күп кенә арҙаҡлы улдары: Зәки Вәлиди, Муса Мортазин, Юныс Бикбов, Шәриф Манатов, Фәтхелҡадир Сөләймәнов, Ғәлимйән Таған, Хафиз Ҡушаев, Сәғит Мерәҫов, Мөхәмәтхан Ҡулаев һәм башҡаларҙың яҡты исеме халыҡҡа ҡайтарылды. Әммә, шуға ҡарамаҫтан, автономия өсөн көрәштә ҡатнашҡан, милли-азатлыҡ хәрәкәте тарихында тәрән эҙ ҡалдырған күп кенә эшмәкәрҙәрҙең исеме киң йәмәғәтселеккә билдәһеҙ ҡала килә.

Башҡортостандың үҙәк дәүләт тарих һәм үҙәк дәүләт ижтимағи йәмәғәт берекмәләре архивтарында граждандар һуғышы осорондағы башҡорт ғәскәрҙәре тарихына ҡа­ғылышлы фондтарҙы өйрәнгән саҡта милли-азатлыҡ хәрәкәтендә ҡатнашҡан шәхестәрҙең эшмәкәр­леген, биографияһын сағылдырған бик күп документтарҙы осраттым. Көтөлмәгән ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр ҙә осраны. Мәҫәлән, архив документтары башҡорттоң мәшһүр йырсыһы Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың башҡорт милли хәрәкәтендә әүҙем ҡатнашыуы тураһында бәйән итә. 1918 йылдағы Башҡорт хәрби шураһының фармандарында Ғәзиз Әлмөхәмәтов Ҡыпсаҡ кантонында ирекле башҡорт отрядын ойоштороусы булараҡ телгә алына.

Тикшеренеүҙәр һөҙөмтәһендә тағы ла бик тә ҡыҙыҡлы мәғлүмәт­тәр тупларға насип булды. Мәҫә­лән, Башҡорт милли-азатлыҡ хәрә­кәтен­дә төньяҡ-көнбайыш башҡорт­та­рының да әүҙем ҡатнашыуы, етәк­се вазифалар биләүе асыҡ­ланды. Шуларҙың береһе – Илдархан Мутин. Тыумышы менән Өфө губер­наһы Минзәлә өйәҙенең Үрге Таҡталасыҡ ауылынан (хәҙер был ауыл Татарстандың Аҡтаныш районына ҡарай). Гәрәй улысы старшиналары нәҫеленән, дворян. Автономия өсөн милли хәрәкәттең башынан йөрөй. 1917 йылдағы бөтөн башҡорт ҡорол­тайҙарында ла ҡатнаша. 1918 йылда Башҡорт хөкүмәтенең финанс министры, Башҡорт хәрби шураһы рәйесе Зәки Вәлидиҙең урынбаҫары вазифаларын башҡара.

Тағы бер милли хәрәкәт эшмә­кәре – Хәлим Әмиров. Тыумышы менән Артауыл исемле башҡорт ауылынан (хәҙерге Яңауыл районы). Зәки Вәлидиҙең яҡын көрәштәше. 1918 йылда Башҡорт хөкүмәтендә эшләй. 1919 йылда Петроградтағы башҡорт ғәскәр­ҙәрендә Башҡорт Республика­һының махсус вәкәләтлеһе (особоуполномоченный) була.
Һәйкәлдәргә лайыҡ исемдәр

Архив документтары автономия өсөн көрәштә милли интеллигенция ғына түгел, ә башҡорттоң бөтөн элитаһы ҡатнашҡанлығы тураһын­да һөйләй. Мәҫәлән, башҡорт дворяндарынан мөфтөй Мөхәмәтйәр Солтановтың улы юрист, адвокат Искәндәрбәк Солтанов 1918 йылда Башҡорт хөкүмәтенең хоҡуҡ бүлеген етәкләй, икенсе төрлө әйткәндә, юстиция министры була. Аҡтарҙың Себер хөкүмәте менән һөйләшеүҙәр алып бара.

Милли хәрәкәттең географияһы ла бөтөн башҡорт ерҙәрен үҙ эсенә ала. Илдархан Мутин, Хәлим Әми­ров, Муллайән Халиҡов, Шәйех­зада Бабич төньяҡ-көнбайыш баш­ҡорт­тарынан булһа, Харис Йома­ғолов, Яхъя Салихов – Һамар губер­наһынан, Сәғит Мерәҫов, Алла­бирҙе Йәғәфәров, Хәсән Әхмәров – Ырымбур яҡтарынан, Ғә­лимйән Таған, Сәйетгәрәй Мағазов – Ялан-Ҡатай (хәҙерге Ҡурған өлкәһе) башҡорттарынан, Нуриәғзәм Та­һиров, Хафиз Ҡуша­ев, Ғәбдел­хәй Иркәбаев, Ғәбделхаҡ Ғәбитов, Ғариф Мөхәмәтйәров иһә – Силәбе башҡорттарынан.

“Автономиялы Башҡортостан байрағы аҫтында” тип аталған китабымда архив документтары, ғилми әҙәбиәт, хәтирәләргә таянып яҙылған матбуғат материалдары нигеҙендә Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтендә ҡатнашҡан илленән ашыу шәхестең эшмәкәрлеге һәм яҙмышы тураһында ҡыҫҡаса биографик очерк рәүешендә биографик мәғлүмәт туп­ла­нылған. Бында төп ба­ҫым уларҙың автономия өсөн көрәш осорондағы, йәғни 1917–1920 йылдар­ҙағы эшмәкәр­легенә яһала, арта­банғы тормоштары ҡыҫҡаса яҡтыртыла.

Халыҡҡа билдәле шәхестәр: Зәки Вәлиди, Шәриф Манатов, Мөхәмәтхан Ҡулаев, Муса Мортазин, Юныс Бикбов, Харис Йома­ғолов һәм башҡалар хаҡында ла мәғлүмәт биреүҙе кәрәк тип таптым, сөнки улар тураһында өндәшмәй тороп, башҡалар хаҡында нимәлер әйтеүе ҡыйын. Шулай уҡ китапта Шәһит Хоҙайбирҙиндың да милли-хәрәкәт осорондағы эшмәкәр­леге тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәт бирелгән.

Башҡорт эшмәкәрҙәре ҡыҙыл­дар яғында йөрөһә лә, аҡтар яғында йөрөһә лә, уларҙың ниәте бер – башҡорт халҡына азатлыҡ, автономия яулау, Баш­ҡортостан дәү­ләт­селеген ойоштороу булған. Уларҙың байтағы ошо изге көрәш юлында йәнен фиҙа ҡылһа, ҡалған­дарының ғүмерен 30-сы йылдарҙың Сталин репрессияһы өҙә.

Бөгөн беҙ Баш­ҡортостан тигән республикала йәшәүебеҙ менән 1917 – 1920 йылдарҙағы Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәрҙәренә сикһеҙ бурыс­лыбыҙ. Ошо шәхестәрҙең яҡты иҫтәлеген мәңгеләштереү – уларға булған бурысты ҡайтарыу. Милли хәрәкәт тарихында тәрән эҙ ҡалдырған ил-азаматтарының исемдәрен баш ҡалабыҙ Өфөлә лә, уларҙың тыуған яҡтарында ла, район үҙәге һәм ауылдарҙа ла мәңгеләштереү шарт.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә

  1. Әбдрәжәпова Зөлхизә
    Әбдрәжәпова Зөлхизә от 25.03.2019, 13:54
    Арҙаҡлы шәхестәребеҙҙең исемдәрен, уларҙың көрәш юлын халҡыбыҙға еткереү өсөн ҙур хеҙмәт һалған тарихсыларға ҙур рәхмәт!

  2. Карим
    Карим от 31.03.2019, 05:02
    Зәки Вәлидинең фотоһы ҡайҙа? Уға Өфөлә ҙур һәйкәл ҡуйыу иң беренсе сиратта башҡарылырға тейеш.






Республиканың автомобиль юлдарын үҫтереүгә 120 миллиард һумдан ашыу йүнәлтелә

Республиканың автомобиль юлдарын үҫтереүгә 120 миллиард һумдан ашыу йүнәлтелә 01.07.2025 // Йәмғиәт

Алдағы биш йыллыҡта Башҡортостанда автомобиль юлдарын үҫтереүгә һәм транспорт хеҙмәттәре сифатын...

Тотош уҡырға 12

Өфөлә Көнсығыш сығыу юлы өс төнгә ябыла
Июлдең беренсе декадаһында аномаль һауа торошо көтөлә
2026 йылда яңы йыл каникулдары 12 көн була

2026 йылда яңы йыл каникулдары 12 көн була 01.07.2025 // Йәмғиәт

2026 йылда яңы йыл каникулдары 12 көн була...

Тотош уҡырға 10

Рәсәйҙә яңы һөнәри байрам булдырылды

Рәсәйҙә яңы һөнәри байрам булдырылды 01.07.2025 // Йәмғиәт

Адвокатура көнө 31 майҙа билдәләнә....

Тотош уҡырға 11

Башҡортостанда «Мәктәпкә әҙерләнергә ярҙам ит» хәйриә акцияһы башлана
Республикала сабыйҙар үлеменең тарихи минимумы теркәлгән

Республикала сабыйҙар үлеменең тарихи минимумы теркәлгән 30.06.2025 // Йәмғиәт

2024 йылда сабыйҙар үлеме күрһәткесе 3,5 промилле тәшкил иткән Был республиканың статистика...

Тотош уҡырға 15

Республикала ишле ғаиләләргә вуздар ҡарамағындағы колледждарҙа балаларҙы уҡытыу хаҡы компенсациялана

Республикала ишле ғаиләләргә вуздар ҡарамағындағы колледждарҙа балаларҙы уҡытыу хаҡы компенсациялана 30.06.2025 // Йәмғиәт

Башҡортостан Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтай депутаттары республиканың күп балалы ғаиләләренә дәүләт...

Тотош уҡырға 27

«Башҡортостан» ҡунаҡханаһына биш йондоҙ бирелде

«Башҡортостан» ҡунаҡханаһына биш йондоҙ бирелде 30.06.2025 // Йәмғиәт

Өфөлә урынлашҡан «Башҡортостан» ҡунаҡхана комплексы рәсми рәүештә биш йондоҙло тип...

Тотош уҡырға 15

Республикала ҡыҫҡа ваҡытлы йәшенле ямғыр яуыуы фаразлана

Республикала ҡыҫҡа ваҡытлы йәшенле ямғыр яуыуы фаразлана 30.06.2025 // Йәмғиәт

Аҙна башында йылы һәм ямғырлы һауа торошо көтөлә....

Тотош уҡырға 14

Әрмәнстанда яҡташыбыҙҙы ағыулы йылан саҡҡан

Әрмәнстанда яҡташыбыҙҙы ағыулы йылан саҡҡан 27.06.2025 // Йәмғиәт

Әрмәнстанда яҡташыбыҙ экскурсиянан һуң ауыр хәлдә реанимацияға оҙатылған. Турист әйтеүенсә, уны...

Тотош уҡырға 34

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы 27.06.2025 // Йәмғиәт

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы...

Тотош уҡырға 28