Башҫорт милли хәрәкәтенеһ мәшғүр эшмәкәре Сәҙит Ҙҡбәйңулла улы Мерәөов 1880 йылда Ырымбур губернағы Ҫыпсаҫ волосыныһ (хәңер Новосергиевка районы) Мерәө ауылында тыуҙан. С. Мерәөов үңенеһ биографияғында: “Атайым Ҙҡбәйңулла — крәөтиән, ҙүмере буйы иген икте”, — тип яңа. Күрәғеһ, уныһ атағы хәлле генә кеше булҙандыр, ул иген игеү менән генә түгел, шулай уҫ дини эштәр менән дә шҡҙҡлләнгән.
Ҙҡбәйңулланыһ ҙаиләғе ярайғы ҙына ңур — алты балағы була. С. Мерәөовтыһ яңыуынса, атағы 1895 йылда үлә, ҙаилә ошо сәбәпле “ңур матди ауырлыҫтар” кисерә. С. Мерәөов башланҙыс белемде ауыл мәңрәсәғендә ала. Биографияғынан күренеүенсә, ул урыө телен дә ҡйрәнә. Ҫыңҙанысҫа ҫаршы, С. Мерәөов донъяуи белемде ҫайғы уҫыу йортонда алыуын күрғәтмәгән. Үң ҫулдары менән яңҙан документтарҙа ғәм материалдарҙа ҫараҙанда, ул урыө телен ғәйбәт белгән, грамматик ғәм стилистик хаталарғың грамоталы яңҙан. Быларңыһ барығы ла уныһ яҫшы ҙына донъяуи белем алыуын күрғәтә.
Февраль революцияғынан ғуһ С. Мерәөов башкҡлләй ижтимаҙи-сәйәси эшмәкәрлеккә ҫушыла, А. Йәҙәфәров ғәм З. Вәлиди менән башҫорт милли хәрәкәтен ойоштороусыларңыһ береғенә әйләнә.
Башҫорт хәрәкәте етәкселәренеһ инициативағы буйынса, бҡтәғенән элек С. Мерәөовтыһ инициативағы менән, башҫорт милли хәрәкәтенеһ гәзитен нәшер итеү яйҙа ғалына. “Башҫорт иттифаҫи бюроғыныһ мҡхбире” тип аталҙан гәзиттеһ тәүге ғаны 1917 йылдыһ 14 июнендә сыҙа. Ул ошо гәзиттеһ дә, артабан “Башҫорт”, “Башҫорт тауышы”, “Башҫортостан хҡкүмәтенеһ хәбәрңәре” тигән исемдәр менән сыҫҫан гәзиттәрңеһ дә тәүге мҡхәррире була.
С. Мерәөов, З. Вәлиди ғымаҫ, 1917 йылҙы башҫорт ҫоролтайңарыныһ резолюцияларын ғәм ҫарарңарын эшләүңә туранан-тура ҫатнаша, тҡрлҡ ойоштороу эштәре менән даими шҡҙҡлләнә. Ул 1917 йылҙы ғынылыш ваҫиҙаларыныһ уртағында ҫайнай.
III Бҡтә башҫорт ойоштороу съезы барышында (1917 йылдыһ декабре) ул Башҫорт хҡкүмәте ғәм предпарламент аҙзағы итеп ғайлана. Башҫорт хҡкүмәтендә С. Мерәөов ошо ҫоролтайңыһ Башҫортостан мосолмандарыныһ үңаллы Диниә назаратын булдырыу турағындаҙы ҫарарына ярашлы дини эштәр ҡсҡн яуап бирә.
Билдәле булыуынса, 1918 йылдыһ февралендә, Ырымбурңа ғәм губернала Совет власы аяҫҫа баөтырылҙас, ғул татар ғәм башҫорт коммунистары, милли-территориаль автономияҙа ҫаршы сыҙыусылар башында Г. Шамҙолов, К. Хәкимов, Б. Нуриманов торҙан Ырымбур Мосолман хәрби-революцион комитеттыһ мәкерле соҫсоноуңары арҫағында Башҫорт хҡкүмәте аҙзалары ҫулҙа алына, улар арағында З. Вәлиди менән бергә С. Мерәөов та була.
Уларңыһ барығы ла Ырымбур тҡрмәғенә ябыла. 4 апрелдә генә А. Ҫарамышевтыһ отряды ғәм атаман Дутов казак часыныһ ҫалаҙа ғҡжүме барышында әсирңәр тҡрмәнән азат ителә. С. Мерәөов был ғҡжүмгә тиклем сыҙарыла.
Артабан С. Мерәөов, Башҫорт хҡкүмәтенеһ башҫа аҙзалары кеүек үк, Чехословакия корпусыныһ Советтарҙа ҫаршы сыҙышы менән бәйле, 1918 йылдыһ июнь аңаҙында Силәбе ҫалағына китә. Бында ул ваҫиҙаларңыһ уртағында ҫайнай, башҫорттарңыһ аҫ частарын тҡңҡүңә ҫатнаша. 1918 йылдыһ 17 июнендә ул Шура рәйесе итеп ғайлана, Башҫорт хҡкүмәте рәйесе вазифағын ваҫытлыса башҫара. 1918 йылдыһ 30 июнендә С. Мерәөов Ырымбур ҫалағына ебәрелә, Башҫорт хҡкүмәте бүлегенә етәкселек итә. Шунығы ҫыңыҫ, С. Мерәөов З. Вәлиди менән башҫорт хәрәкәтенеһ башҫа лидерңары (Ю. Бикбов, А. Әңеғәмов, Ф. Тҡхвәтуллин) менән бергә 1918 йылдыһ 8—23 сентябрендә Ҡфҡлә үткән Дәүләт кәһәшмәғе эшендә ҫатнаша. Аңаҫ Ҡфҡ директорияғы тип аталҙан был кәһәшмәлә Бҡтә Рәсәй Ваҫытлы хҡкүмәте ойошторола.
1919 йылдыһ февралендә Башҫорт хҡкүмәте ғәм армияғы ҫыңылдар яҙына күсмәө борон, С. Мерәөовтыһ биографияғынан күренеүенсә, ул “1918—1919 йылдарңа Ҡфҡлә була, ойоштороусы-инструктор сифатында РКП(б)-ныһ мосолман секцияғы составына инә, чехтар ғҡжүм иткәндә мосолман батальоны политругы була”. Шулай ңа 1918 йылда С. Мерәөов башҫорттарңыһ аҫ хәрәкәте сафында була ғәм ошо сәбәпле уныһ Ҡфҡ губкомында эшләүе хаҫында бер ниндәй ңә ғүңңеһ булыуы мҡмкин түгел, ул “мосолман политругы” булмаҙан тип иөәпләргә тулы нигең бар.
Билдәләп үтергә кәрәк, Башҫорт хҡкүмәте ҫыңылдар яҙына күскәндән ғуһ, С. Мерәөов большевиктарҙа ҫаршы тҡшмәғә лә ғәм уларҙа ҫаршы эш алып бармаға ла (мәөәлән, Ҫорбанҙәлиевтәр, Ҙ. Таҙан ғ. б.), Совет Башҫортостаны республикағыныһ күренекле йәмәҙәт-сәйәси эшмәкәре булып китә алмай. Быларңыһ барығы ла, етәксе булараҫ, С. Мерәөовтыһ шәхси сифаттарына түгел, ә “хәңрәт”, “имам” тигән дини исемдәренә, шулай уҫ “башҫорт буржуаз милләтсеғе, милли автономияны яҫлап кҡрәшеүсе” булыуына бәйле. Уны яҫындан белгән башҫорт хәрәкәтендә ҫатнашыусы Н. Бикбов үңенеһ хәтирәләрендә ғуһынан шулай тип яңа.
Эвакуациянан ҫайтҫас ғәм Башҫорт АССР-ы тергеңелгәс, С. Мерәөов шулай уҫ сәйәси карьераҙа ҡлгәшә алмай. Үрңә әйтелгәндәрңе уны 9 сентябрңә Башревком ҫарары менән Тамъян-Ҫатай кантревкомы аҙзағы итеп тәҙәйенләү тарихы менән раөларҙа мҡмкин. Ләкин 15 сентябрңә үк был ҫарар юҫҫа сыҙарыла, ул эске эштәр халыҫ комиссариаты ҫарамаҙына “ойоштороусы сифатында” саҫыртып алына.
1919 йылдыһ аңаҙында ғәм 1920 йылда ул Башҫортостан республикағы НКВД-ғыныһ статистика бүлеге мҡдире булып эшләй. Әлбиттә, был ваҫ чиновник вазифағы кҡс-ҫеүәте ташып торҙан ғәм талантлы, етерлек эрудициялы ғәм ойоштороу ғәләтенә эйә булҙан кешене ҫәнәҙәтләндермәй, уныһ ихтыяжына ғәм ынтылыштарына яуап бирмәй. Артабан, сәйәси карьеранан мәхрүм ителгәс, ул уҫытыусылыҫ эшенә тотона, тарихсы, этнограф, тел белгесе булараҫ, киһ танылыу яулай. С. Мерәөов Башҫортостан тарихы буйынса документтар ғәм материалдар йыя, системаҙа ғала. Яһы башҫорт алфавитын тҡңҡүңә ҫатнаша. Тап уныһ инициативағы ғәм етәкселегендә “Башҫорт аймаҙы” тигән журналды сыҙарыу яйҙа ғалына. Журналдыһ ғәр ғанында тиерлек уныһ башҫорттарңыһ тарихы, этнографияғы, фольклоры буйынса мәҫәләләре ғәм материалдары баөыла. Ул 1923 йылда Башҫортостандыһ Совет власы яҙына күсеү тарихы буйынса “1919 йылдыһ 18 феврале” тип аталҙан материалдар ғәм документтар йыйынтыҙы сыҙара. Әйткәндәй, уныһ был йыйынтыҫта “М” псевдонимы менән баөылҙан инеш мәҫәләғе артабан совет тарихсыларыныһ “башҫорт хәрәкәте тарихын милли күңлектән сыҙып яҫтыртҫан” ҡсҡн аяуғың тәнҫитенә эләгә. С. Мерәөов шулай уҫ башҫорт шәжәрәләрен ҡйрәнеү ғәм системаҙа ғалыу эшен башлап ебәрә. Был хаҫта уныһ “Башҫорт шәжәрәғе” тигән мәҫәләғе ғҡйләй, мәҫәлә менән бергә үңе тапҫан ҫайғы бер шәжәрәләрңе баөтыра.
20-се йылдарңа ул башҫорт әңәбиәте тарихы, боронҙо башҫорт тамҙалары ғәм алфавиты, башҫорттарңыһ фольклоры турағында хеңмәттәр яңа. Асылда, ул үңен шул ваҫытта уҫ башҫорт тарихы ғәм мәңәниәтенеһ әлегәсә ҡйрәнелмәгән ҫатламын күтәрергә ғәләтле киһ диапазонлы ҙалим итеп таныта. Шулай итеп, бең тап бына ул ҙилми башҫорт фәненеһ башында торҙан тип ауың тултырып әйтә алабың.
20-се йылдар башында фәнни тормош тоталитар идеология ғаңлыҙына батмаҙан була әле, халыҫ тарихы ғәм мәңәниәте проблемалары буйынса үң фекерңәреһде ғәм ғыҙымталарңы асыҫтан-асыҫ белдереү мҡмкин була. Үңаллы идеялар ғәм ҫараштар әйтеүселәр аяуғың репрессияларҙа дусар ителмәй. С. Мерәөовтыһ ҫаңаныштарына тап бына ошондай объектив ҫараш БашЦИК президиумына 1922 йылдыһ 4 мартында уны республиканыһ атаҫлы мәҙариф хеңмәткәрңәре иөәбенә индерергә мҡмкинлек бирә.
Шул уҫ ваҫытта С. Мерәөовтыһ башҫорт әңәбиәте тарихына ҫарашы, тикшеренеүселәр фекеренсә, ҫапма-ҫаршылыҫлы була. 20-се йылдар аңаҙында Сталиндыһ ҫыңыу “ҫырҫа ғынылыш” ғҡжүме, марксистик методология йоҙонтоғо аөтында С. Мерәөов, Октябргә тиклем башҫорттарңыһ сиктән тыш мәңәни артталыҙы турағындаҙы конъюнктура тезисына эйәреп, башҫорт әңәбиәте үөешенә тейешле баға бирмәй, тип күңалларҙа мҡмкин. Артабан милли нигилизм ғәм үң-үңеһде кәмғетеү совет осорондаҙы тарихи-йәмҙиәт, әңәбиәт ҙилемдәренеһ айырып алҙығың ғыңаттарына әйләнде.
Шулай ңа режимҙа бындай “ташламалар” уны йәберләүңән ғәм эңәрләүңән ҫотҫара алманы. Бындай хәл башҫорт халҫыныһ бҡйҡк улын 30-сы йылдар башында ижтимаҙи-сәйәси эшмәкәрлектән генә түгел, ә ҙилми-аҙартыу эшмәкәрлегенән дә ситләшергә мәжбүр итте... 1932 йылда, 52-се йәшендә, С. Мерәөов тормош ҫыйынлыҫтарын күтәрә алмай, яҫты донъяны ҫалдыра.