[b]Тәүге ауырлыҡтар[/b]

Атайым Абдрахман Мозафар улы Ғүмәров (1909 йылғы), бер туған ағаһы Мотаһар һәм дүрт ауылдашы менән бергә 1941 йылдың 22 авгусында фронтҡа алынған.
Әсәйем Сәхипъямал Лотфулла ҡыҙына, ағайым Рафиҡҡа, һеңлем Фәүриәгә һәм миңә һуғыш касафаттарын тылда татырға тура килде.
Беҙҙең Смаҡайҙа һәм күрше ауылдарҙа яңы асылған Ишембай нефть ятҡылыҡ­тарын үҙләштереүҙә транспорт ихтыяждарын үтәү маҡсатында промартелдәр ойош­торола. 1940 йылда ауыл ҡасабаға әйләнә. Смаҡайҙағы промартель “Тәйрүк” тип исемләнһә, Юрматы ауылында — “Башҡурдистан,” Тирмән-Йылғала — “Тирмән-Йылға”, Көҫәпҡолда — “Көҫәпҡол”, Бурансыла — “Өс ҡайын”, Иҫке Ишембайҙа “Алға” тип йөрөтөлдө. Атайымдың хатын­дағы “Беҙҙе күрергә теләһәгеҙ, өс һумлыҡ аҡсаға ҡарағыҙ” тигән һүҙҙәре арҡаһына ранец аҫҡан, штыклы мылтыҡ тотҡан һалдатҡа ишаралау булғандыр.
Тағы ла бер хаты Мотаһар бабайым ту­раһында ҡара ҡайғы килтерҙе. “Абзыйымды Волхов тигән ҙур һыу буйында ерләнек”, — тип яҙған атайым. “Хәбәрһеҙ юғалды” тигән рәсми яҙма ла килде аҙаҡ. Атайҙың һуңғы хатынан уның 1942 йыл аҙаҡтарында Киров ҡалаһындағы гос­питалдә ятҡанын белдек. 1943 йылда уның хәбәрһеҙ юғалыуы тураһында рәсми документ алдыҡ.
“Әсирлеккә эләккәндер”, “лагерҙа бергә булдыҡ”, тип әйтеүселәр табылды, ләкин был ҡот осҡос хәбәрҙәрҙе ҡабул итә лә, тыңлай ҙа алманым. Күҙ алдыма уның нисек ғазапланыуҙары килә лә баҫа. Атай­һыҙ көн итеүҙең ауырлығы бик тиҙ һиҙелә башланы. Әсәй иһә көнө-төнө эштә, көндөҙ, форсат табып, беҙҙе күреп китә. Магазиндан карточкаға икмәк бирә башлауҙары иҫтә ҡалған. Хеҙмәт тәртибен боҙған өсөн яуап­лылыҡтың ҡаты икәнлеген аңланыҡ. Йәйен бәләкәй арба, ҡышын сана оҙаҡ йылдарға айырылғыһыҙ юлдашыбыҙға әйләнде.
Халыҡҡа утын һәм бесән әҙерләү ойош­ҡанлыҡ талап итте. Бесәнлек бүленгәс, күмәкләшеп саптылар, йыйҙылар, ат менән ташынылар. Сабынлыҡты тәғәйенләү ҡағиҙәләре миңә билдәһеҙ, әммә бесән яҙға хәтлем етмәй торғайны. Салғы кермәгән ерҙән үләнде ураҡ менән урыу, урманда көлтәләп япраҡ әҙерләү, яҙын бәләкәй сана менән ҡайыҙға йөрөү — былары бала-сағаның эше булды. Үҙәккә үткәне — малды астан үлтермәйенсә нисек ҡыш сығараһы тип әсәйемдең өҙгөләнеүе, кәбән, эҫкерт төптәренән ҡалдыҡ бесән, һалам, әүерәү йыйыу...
Һыйырҙан, ваҡ малдан өҙөлмәнек, ҡаҙ аҫраныҡ. Утын әҙерләү, сана юлы төшкәс, ноябрь-декабрь айҙарында башлана. Ҡатын-ҡыҙ, тәғәйен урында бәләкәй бригадаларға бүленеп, ағас киҫә, ат менән утын ташый. Үҫкән ағасты киҫеүгә закон ҡаты — урмансы сана-балтаны алып ҡала, штраф та һала. Үҫә төшкәс, ағайым менән урманға һыйыр егеп бара башланыҡ, беҙ малҡайҙы тартабыҙ, ул — сананы.
Утынға мохтажлыҡтан киҙәк һуғыу һөнә­ренә өйрәндек. Әлбиттә, уның мәшәҡәте күп, йылыһы самалы. Халыҡ араһында йөрөгән бер лаҡапты ла иҫкә төшөрмәк­семен. Боронораҡ ялан яғынан (Стәрлебаш тарафтарынан) берәүҙәр беҙҙең ауылдан килен һоратҡас, әсәһе: “Ҡыҙымды киҙәк яғырға үҫтермәнем”, — тип ризалашмаған, имеш. Ысынлап та, үтә ауыр хеҙмәт ине ул.
Көҫәпҡол менән Смаҡай араһындағы тауҙарҙың урманы ғына түгел, ағас төмзөктәре лә тамыры менән аҡтарылып ташылды. Өҫтәп шуны ла әйтәм: ошо яланғасланған тауҙар һуғыштан һуң, илленсе йылдарҙан башлап, күп көс һалып йәшелләндерелде, Ишембайҙың “йәшел ҡалҡаны” булдырылды. Әммә былтыр йәй, “санитар таҙартыу” тип, Бибаҙыла үҫте­релгән ағастар вәхшиҙәрсә киҫелде, халыҡ ризаһыҙлыҡ белдереп ҡаршы сыҡты, Маҡар урмансылығына, прокуратураға ялыуҙар бирелде, “Восход” гәзите лә был акцияға ҡушылды. Үкенескә ҡаршы, тикшереү өҫтән-мөҫтән генә үткәрелде.
[b]Йәшәү өсөн көрәш[/b]

1943 йылда уҡырға ялҡауланып, мәк­тәп­те ташланым, әммә киләһе йылда ҡабаттан белем ала башланым. Китап-дәфтәр тотоуым, дәрес әҙерләүҙәрем хәтеремдә юҡ, уҡытыу ҙа, уҡыуым да шул кимәлдә булдымы икән?
Ғаиләнең йәшәү сығанағы — әсәйемдең артелдәге эше, ихаталағы мал, атайым өсөн килгән аҡса. Артель аҙ һәм һирәк түләй ине, ә атайымдың аҡсаһы күпме булғандыр, хәтерләмәйем. Ауыл магазинында карточ­каға икмәк һаталар, беҙ дүртебеҙ ҙә карточкалы. Әсәйемә — 500, балаларға 250-шәр грамм тейә. Ул икмәкте алыу өсөн сиратта торған ғазаптарҙы һөйләп бөтөрөрлөк түгел. Нисек кенә ауыр булмаһын, Смаҡай халҡын ошо иҫәпле генә бирелгән икмәк аслыҡтан ҡырылыуҙан ҡотҡарҙы, йәйҙәрен дөйөм туҡланыу ойошторолдо. Икенсе мөһим сығанаҡ — ер. Баҡсалар киңәйтелде, сәсергә яраҡлыраҡ ер бәрәңге, тары, арпа өсөн файҙаланылды. Иртә яҙҙан былтырғы бәрәңгене соҡой башлайбыҙ. Балтырған, ҡаҡы, йыуа сыҡһа, күңел күтәрелеп китә.
Ваҡ малдың юғалыу осраҡтары бул­ғы­ланы, әлбиттә. Тотолмағас, ғәйепте кемгә яба­һың инде. Шөкөр, бер табалыҡ ҡур­мас­ҡа бойҙай, малына бер ус бесән, бер стакан он урлап, төрмәгә эләгеүселәр булманы. Ситтән килеп һоранып йөрөүселәр күрен­геләне, ике малайҙың ат аҙбарҙарында йә өйҙән-өйгә йөрөп ҡунып, йыл самаһы йәшәгәнен хәтерләйем. Ауылда етемдәрҙең туғандарында йәшәп, аҙаҡ балалар йортона оҙатылыуҙарын беләм.
Стәрлетамаҡтағы Ленин мәктәбе иң абруйлыһы ине. Унда тәрбиәләнгән ауыл­даштарымдың икәүһе юғары белем алды, береһе — урта белемле рәссам.
Ауылда трахоманы бөтөрөү өсөн пункт асылды (фельдшеры — Зоя Свиридова). Беҙҙең ос малайҙары күрше мәрйә апай Анисья Шолинаның кәңәше менән иртән күҙҙәрҙе сайҡатыу өсөн бәүел ҡулланды — трахома беҙгә йоҡманы.
Тараҡанға ҡаршы ҡыш һыуығы яҡшы: баҙҙағы бәрәңгене туңмаҫлыҡ итеп ҡаплап, өй ишеген асыҡ ҡалдырып, өс-дүрт көнгә күршегә күсә инек, был “тараҡан ташлау” тип атала. Өй бүрәнәләренең ярыҡтарына ҡаҙ ҡаурыйы менән ҡандалаға ҡаршы кәрәсин һөртөлә торғайны. Ошондай көн­күреш шарттарында ла клуб гөрләп торҙо, концерт, спектаклдәр ҡуйылды. Сығыш яһау өсөн әсәйемдән кейем, шәл, яулыҡ һорап ала торғайнылар. Баш ҡала артистары ла килгеләне. Һүҙ ыңғайында әйтеп үтәйем: өфөләр хәҙер — Ишембайҙа һирәк ҡунаҡ.
Бер яҡтан ҡарағанда, миһырбанлы, икен­се яҡтан, бәғерһеҙ заманала йәшәгәнбеҙ икән. Ҡайҙа ҡараһаң да, балалар йорттары һәм төрмә булды.
Смаҡайҙағы алебастр заводында тот­ҡондар эшләне — таш ватыу, яндырыу, онтау һәм гипс блоктары һуғыуҙы улар башҡарҙы. Һуңғараҡ был эшкә көсләп күсерелгән Ҡырым кешеләре лә йәлеп ителде, улар завод эргәһендә Ҡырымдар тигән ҡасаба төҙөнө. Иҫке Ишембай лагерындағылар нефть эшкәртеү заводын хеҙмәтләндерҙе. Байғужалағы ҡом-балсыҡ карьерында немец ҡатындары эшләне. Улар һаҡ аҫтында, шул карьер янындағы баракта йәшәй ине. Әсәйем эшкә киткәндә беҙгә бикләнеп ултырырға ҡуша, сөнки тирә-яҡ сит-яттар менән тулғайны. Ишембай госпиталендәге немец әсирҙәренең хәйерсе хәлендә йөрөүе тураһында ла һөйләй торғайнылар.
Артелдең төп тәғәйенләнеше — нефт­селәрҙе ат транспорты менән тәьмин итеү, шуға бәйле бесән әҙерләү, иген игеү, йә­шел­сә-емеш, киң ҡулланыу тауарҙары сығарыу... Миҫалға 1944 йылдың белеш­мә­һенә күҙ һалайыҡ. Иген әҙерләү планы ваҡытынан алда үтәлгән, пландан тыш ике мең бот иген Ҡыҙыл Армия фондына тап­шырылған. 1945 йылға сәсеүлек планы — 967 гектар. Баҫыу эштәре ат һәм ҡул көсө менән атҡарылды: сәскес, урғыс, лобогрейка, ураҡ, ҡулайлаштырылған салғы, тыр­ма, төрлө тәғәйенләнешле һәнәктәр ҡулланылды. Баҫыуҙың бер өлөшөн Ишем­байҙан килгән трактор һөрә. Иген һуғыу ырҙында ҡара көҙгә ҡәҙәр һуҙыла.

b]

(Аҙағы бар).