Иле, халҡы, дине, мәҙәниәте өсөн йәнен фиҙа ҡылған арҙаҡлы шәхестәребеҙ араһында Башҡортостандың тәүге мөфтөйө Мансур Халиҡов та бар. Уҙған быуаттағы репрессия шауҡымын күптәргә ҡарағанда алдараҡ татый башлаған, тотҡонлоҡтан башы сыҡмаған кеше ул.
Мансур Хатип улы 1886 йылдың 20 декабрендә Кәлсер Табын олоҫоноң Стәрлетамаҡ өйәҙе Оло Үтәш ауылында (хәҙерге Ғафури районы) указлы мулла ғаиләһендә донъяға килгән. Атаһы – башҡорт халҡының мәҙәниәтен үҫтереүгә, йәш быуынға белем биреүгә ҙур өлөш индергән шәхес. Оло Үтәш ауылында мәсет һалдырған, мәҙрәсә төҙөтөүгә күп көс түккән. Әйткәндәй, халыҡ шағиры Мәжит Ғафури ҙа тап ошо уҡыу йортонда башланғыс белем алған.
Мансур тәүге хәрефтәрҙе атаһы төҙөткән мәҙрәсәлә таныған. Улының уҡыуға зирәклеген, отҡорлоғон һиҙгән Хатип хәҙрәт уның белемен артабан үҫтереү ниәте менән янған. Һөҙөмтәлә Мансур 1905 йылда Троицк мәҙрәсәһенә юлланған. Данлыҡлы ғилем эйәһе Зәйнулла ишандың ҡулы аҫтында өс йыл белем алғас, тыуған ауылы Оло Үтәшкә ҡайтып, балаларҙы уҡыта башлаған. Шәкерттәргә Ҡөрьән аяттарын, шәриғәт ҡанундарын ятлатыу менән бергә математика, геометрия, астрономия, география, тарих фәндәре нигеҙҙәрен дә төшөндөргән.
Бер аҙҙан Мансур Хатип улы белемен камиллаштырыу маҡсатында Өфөлә асылған “Ғәлиә” мәҙрәсәһенә уҡырға инә. Унда Ш. Бабич, Ғ. Ибраһимов һәм башҡалар менән аралашыу рухын тағы ла нығыта. Уҡыу йортон тамамлағас, Мансур Хатип улы тыуған ауылына әйләнеп ҡайтып, баҡыйлыҡҡа күскән атаһы урынына өлкән мөдәррис, мәсеттә имам-хатип эшенә тотона, ҡәҙерлеһенең аманатын тотоп, башланғысты уңышлы дауам итә.
1917 йылдың яҙында Мансур хәҙрәтте губернаның крәҫтиәндәр съезына вәкил итеп ебәрәләр. Йыйында башҡорттар ер мәсьәләһен күтәрә. “Тартып алынған барлыҡ урмандарыбыҙ, һыуҙарыбыҙ, биләмәләребеҙ беҙгә кире ҡайтарып бирелергә тейеш”, – тип сығыш яһай Мансур Халиҡов.
1917 йылдың йәйендә Ойоштороу йыйылышына һайлауға әҙерлек башлана. Башҡортостан Өлкә Шураһы исеменән иғлан ителгән “Федералист- башҡорттар” тигән 11-се кандидаттар исемлегендә Ш. Манатов, З. Вәлиди, Ғ. Шәмиғолов менән бер рәттән имам-хатип М. Халиҡов та була.
Мансур Хатип улы 1918 йылда Табын башҡарма комитетының халыҡ мәғарифы бүлеге мөдире, унан, Стәрлетамаҡ ҡалаһына күсерелеп, юстиция наркоматында, наркомпрос ҡарамағындағы ғилми йәмғиәт ағзаһы булып эшләй.
Аллағыуат ауылында уҙған Беренсе башҡорт ҡоролтайында Кесе Башҡортостандың Диниә назараты төҙөлә, шунда Мансур Хатип улы мөфтөй итеп һайлана.
1921 йылғы аслыҡта М. Халиҡовты халыҡҡа ярҙам итеү комитетының рәйесе итеп тәғәйенләйҙәр. Дини ойошмаларға ҡаршы эш башлаған яңы власть уға төрлөсә яла яға, хатта юҡ итеү менән өркөтә башлай. Һөҙөмтәлә мосолмандарҙың икенсе съезында ул мөфтөйлөктән баш тарта, ябай мулла булып ҡала. Шулай ҙа эҙәрлекләү дауам итә. “Муллалыҡтан баш тартмаһаң, башың Себерҙә серейәсәк”, – тип янайҙар. Ошондай һөжүмдәрҙән арыған хәҙрәт муллалығын да ҡалдырырға мәжбүр була. 1928 йылдың июнендә уның халыҡҡа ошо хаҡта мөрәжәғәте “Башҡортостан” гәзитендә баҫылып сыға.
Халиҡовтың азатлыҡта йәшәүе ҡайһы бер яуыз әҙәмдәргә тынғылыҡ бирмәй. Шикәйәттәр нигеҙендә ул 1929 йылдың майында, өс йылға иркенән мәхрүм ителеп, Архангельск өлкәһендәге лагерға оҙатыла. “Мәктәп асыуға, колхоз ойоштороуға ҡаршы даими агитация алып барғаны өсөн” хөкөм ителә Мансур Хатип улы. Срогын тултырып ҡайтып төшкәс, бер нисә көн үтеүгә уны тағы ла ҡулға алалар. Быныһында хөкөм ителеүҙең сәбәбен дә, күпмегә ебәреүҙәрен дә әйтмәйҙәр. Элекке мулла Алыҫ Себер тарафына оҙатыла, унан Силәбе өлкәһендәге Магнитка төҙөлөшөнә барып эләгә. Шул осорҙа килгән хатында (1932 йылдың ноябрендә яҙылған) көнө-төнө вагонға күмер тейәүҙәре, өҫ-башы туҙыуы, асығыуы, һәләкәт ярында тороп ҡалыуы хаҡында белдергән. Ошондай ғазаптар сигеп, Мансур Хатип улы 1934 йылда лагерҙа вафат була. Ерләнгән урыны билдәһеҙ.
СССР Юғары Советының 1989 йылда сыҡҡан указында Мансур Халиҡов тулыһынса аҡлана.
Ниндәй генә ил, милләт яҙмышына күҙ һалһаң да, шул хәҡиҡәткә инанаһың: зыялы нәҫел заттары үҙе кеүектәргә тартыла. Атаҡлы шәхесебеҙ Әхмәтзәки Вәлиди Башҡортостанда йәшәгән осоронда милләт, тел, мәҙәниәт хаҡында фекер алышыу өсөн һәр саҡ Оло Үтәшкә, Сәйетбабаға килер булған. “Хәтирәләр” китабында унда осрашҡан зыялыларҙы исемен атамай ғына иҫкә алған.
Киң танылған төркиәтсе, профессор Жәлил Кейекбаевтың ҡатыны Нәфисә ханым – данлыҡлы Халиҡовтар нәҫеленән. Туғандар араһында тағы ла яҙыусы, шағир, драматург, тәржемәсе, публицист Ғәзим Шафиҡов (Мансурҙың һеңлеһе Мөкәрәмәнең улы), беҙҙең заманда Республика клиник дауаханаһының травматология кафедраһын етәкләгән медицина фәндәре докторы Фәрит Мөхәмәтов (Мансурҙың бәләкәй һеңлеһе Факиһаның улы) бар.
Аталары төрмәлә ултырғанда Мансур Хатип улының дүрт балаһы ла Урта Азия яғына юлланған. Өлкән ҡыҙы Зәкиә Ташкент дәүләт педагогия институтының физика-математика факультетын тамамлаған, ғүмерен балаларҙы уҡытыуға бағышлаған. Икенсе балаһы Рәфҡәт Ташкент дәүләт финанс-иҡтисад институтында белем алған, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан, Үзбәкстандың, Башҡортостандың финанс органдарында эшләгән. Халиҡовтарҙың өсөнсөһө Әшрәф Ташкент дәүләт индустриаль техникумын тамамлаған, 1943 йылда Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған. Кинйә ҡыҙ Фәүзиә иһә ағаһы Рәфҡәт кеүек Ташкент дәүләт финанс-иҡтисад институтында белем алып, Үзбәкстандағы, Башҡортостандағы финанс органдарында хеҙмәт иткән, Өфөләге бер ҙур заводтың бүлек етәксеһе вазифаһынан пенсияға сыҡҡан.
Рамазан ҠОТОШОВ,
философия фәндәре
кандидаты, доцент.