Һуңғы осорҙа йәштәр араһында хуш еҫле үлән ҡатнашмалары (уны спайс тип тә атайҙар) ҡулланыу киң тарала башланы. Табиптар уларҙың һаулыҡ өсөн зарарлы булыуын, хатта кеше организмын юҡҡа сығарыуын да билдәләй. Spice – инглизсәнән тәржемә иткәндә, специя, тәмләткес тигәнде аңлата. Уйлап ҡараһаң, ғәйепһеҙ генә төшөнсә. Бынан ун йыл элек был һүҙҙең насар төшөнсәгә әүерелеп китерен бер кем дә күҙ алдына килтермәгәндер, моғайын.

Ауыр наркотикка оҡшаш яһалма ҡатнашманы Американың химик лабораторияларында уйлап сығаралар һәм үлемдең “яңы” төрөн спайс йәки тарта торған ҡатнашма тип атайҙар. Үлемесле спайс менән мауығыусыларҙы Рәсәйҙең төрлө ҡалаларында, төпкөл ауыл ерендә лә хәҙер йыш осратырға була. Наркотик һатыусыларға ҡаршы көрәш беҙҙең илдә бара-барыуын, тик үлем менән сауҙа итеүселәр йоҡламай, улар һәр уңайлы ваҡытты, урынды файҙаланып ҡалырға тырыша. Реклама ла һәйбәт эшләй, асфальт юлдарҙа, йорт стеналарында, подвалдарҙа спайс тәҡдим иткән яҙыуҙар осрап тора. Урамда йыш ҡына кәйефе күтәренке, күҙҙәре аҡайған, телдәре көрмәлгән, ғәҙәти булмаған реакциялы үҫмерҙәрҙе, йәштәрҙе осратырға була.
– Спайсҡа бәйле хәл-ваҡиға менән тәүге тапҡыр 2009 йылда осрашырға тура килде. Миңә Төркиәлә ял итеп ҡайтҡан 19 йәшлек ҡыҙҙы алып килделәр, ул бик ярһыу ине. Ялдан һуң самолетҡа ултырғас, ул ҡысҡыра-илай башлаған, тынысландырыу өсөн бер нисә кеше уны хатта тотоп та ултырған. Ҡыҙҙан нимә булғанын һорағас, ул: “Мине үлтерергә уйлайҙар, эҙәрлекләйҙәр, ярҙам итегеҙ!” — тине, – ти Рәсәйҙең атҡаҙанған табибы Александр Беликов. – Тәүҙә ҡыҙҙың психик сире барҙыр тип уйлаһам, аҙаҡ Төркиәлә сәйәхәттә кальян тартҡанын белдем.
Доктор спайстың тәбиғи гашиштан ете тапҡырға көслөрәк һәм хәүефлерәк булыуын, уға кешенең тиҙ арала күнегеүен билдәләй. Тәүҙә был наркотикты ҡулланған кеше тиҙ ҡыҙыусанға әйләнә, яҡшыны ямандан айырыу һәләтен юғалта, аҙаҡ ул кеше булараҡ тулыһынса тарҡала. Тора-бара ундай кешенең йоҡоһо ҡаса, температураһы күтәрелә, йыш ҡына хафалана башлай. Спайстың башҡа наркотиктарға ҡарағанда мәкерлелеге шунда: химик-наркотик яһаусылар уның составын, тышҡы йөҙөн йыш үҙгәртеп тора, шуға ла наркотикка ҡаршы көрәш алып барыусылар ҡушымтаны тыйылған матдәләр реестрына индереп өлгөрмәй. Ә был үҙ сиратында наркодилерҙарға ҡулай ғына. Шуныһы үкенесле: спайсты 10-12 йәшлек балалар ҙа ҡуллана.
Уның тәьҫире һөҙөмтәһендә кеше шизофреник үҙгәреш кисерә, ярһыусан булып китә. Тирә-яҡ мөхиткә, үҙен уратып алған кешеләргә ҡыҙыҡһыныуы кәмей, хатта эшен йә уҡыуын ташлай, үҙен ҡарамай башлай, түбәнселеккә төшә. Спайсҡа буйһонған кеше, ғәҙәттә, бәүелен, оло ярауын контролдә тотмай. Ни өсөн шулай килеп сыға һуң?
Бөтә бәлә шунда: яһалма канабиоид баш мейеһендәге ҡан тамырҙарын быуыу һәләтенә эйә, ә был үҙ сиратында организмға кислород етмәүгә килтерә. Энцефалопатия үҫешә, ә ул иһә аҡылды зәғифләндерә. Шунлыҡтан ауырыуҙар ихтыяр сифатын юғалта, үҙен ҡулда тота алмай. Бынан тыш фекерләү ҡеүәһе, хис-тойғоһо юғала, бөтә юғары нервы эшмәкәрлеге зарарлана. Аҙаҡ хатта реабилитация үткәндән һуң да кеше әүәлгесә хәленә ҡайтмай, сөнки химик матдәләр баш мейеһенең һулыуына булышлыҡ итә. Шуға ла бындай ауырыуҙар дауаланыуға үтә ауыр бирелә, реабилитацияны ла насар кисерә. Иң үкенеслеһе: ҡайһылары хатта дауаханаға ҡабаттан эләгә.
Александр Беликов билдәләүенсә, спайсты оҙаҡ ҡулланғандан һуң баш мейеһендәге үҙгәрештәр ҡотолғоһоҙ. Кешене был аҙымға нимә илтә һуң? Ни өсөн кеше тиҙ үлем юлына баҫа? Әлбиттә, ҡушымтаның үлемесле һөҙөмтәләре тураһында күптәр хәбәрҙар, уны йәшереп тә булмай, киреһенсә, был турала гәзит-журналдар йыш яҙып тора, телевидение-радио көн һайын тылҡый, Интернет тулы мәғлүмәт. Хәҙер Интернетта алты-ете ай эсендә спайс тартҡан кешенең кемгә әүерелеүенә бәйле ҡот осҡос миҫалдарҙы табырға була. Был насар ғәҙәтте үҙ иткән кешенең телмәре боҙола, әкрен һөйләшә, фекерләүе лә тотҡарлана, тәртибе лә ғәҙәти түгел, аяҡ-ҡулын фалиж һуға, үҙен ҡарай алмай. Бындай ауырыу ғүмеренең аҙағына тиклем туғандары, яҡындары өсөн ғазап һәм һыҙланыуҙар ғына килтерәсәк.
Был үлемесле юлды, нигеҙҙә, баш мейеһендә ниндәйҙер сикләнгән үҙгәреш кисергән кешеләр һайлай, ундайҙар йәмғиәттә үҙҙәрен насар тоя, кешегә ылыға һалмай. Уларға аралашыуы ла ҡыйын, эш тә күңел тыныслығы килтермәй, йоҡоһоҙлоҡтан интегәләр, һәр саҡ хафаланалар. Үҙҙәренең хәл-торошон яҡшы белеп тә, ниңәлер профессиональ табиптарға – психиатрға, психотерапевҡа күренергә ашығып бармайҙар. Киреһенсә, аңды томаландырыусы матдәләр, наркотик ҡулланып, ниндәйҙер эйфория кисерә, тирә-яҡты, хатта бөтә донъяны сағыу төҫтә күрә башлайҙар. Ауырыуҙың тағы ла бер төркөмө бар. Спайсты беренсе тапҡыр ҡулланған кеше тәүҙә ҡоҫа, унан һуң башы әйләнә башлай, ҡул-аяғы ҡалтырай, хатта һыуыҡ тир бәреп сыға, һуңынан ҡаты һыҙланыуға дусар була. Әммә ул, ниндәй генә һыҙланыу кисермәһен, организм ағыулы матдәгә нисек кенә ҡаршы булмаһын, ҡабаттан теге үлемесле ҡушымтаны ҡуллана башлай. Психик буйһоноу тиҙ арала һәм шунда уҡ үҫешә, ә етенсе тапҡырҙан һуң физик буйһоноуға күсә.
Спайс тырнағынан ҡотолоу юлы бармы һуң? Александр Беликов билдәләүенсә, ҡотолоп була, тик оҙаҡ һәм ауыр юл үтергә кәрәк. Ауырыу мөмкин тиклем тиҙерәк профессиональ врачҡа мөрәжәғәт итһә, дауаланыу ҙа еңелерәк үтә. Әлбиттә, наркомандың туғандарының да ярҙамы мотлаҡ.