Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Стәрлетамаҡ Башҡортостандың икенсе баш ҡалаһымы?
Илебеҙҙең бер нисә ҡалаһы Башҡортостан дәүләтселегенең барлыҡҡа килеү һәм үҫеш тарихы менән бәйле. Улар – Мәскәү, Өфө, Ырымбур, Силәбе, Саранск һәм Стәрлетамаҡ ҡалалары. Башҡортостан мөхтәриәтен булдырыу идеяһы 1917 йылдың майында Мәскәү ҡалаһында, I Бөтә Рәсәй мосолмандары съезында, барлыҡҡа килә. Башҡорт делегацияһы бында автономия өсөн көрәштең идара органы – Башҡорт өлкә бюроһын ойоштора. Шулай итеп, Башҡортостан Республикаһын төҙөү эшенә нигеҙ Мәскәү ҡалаһында һалына.

Автономия нисек ғәмәлгә ашырыла?

Башҡорт делегацияһы 1917 йылдың июлендә Ырымбурҙа I Дөйөм Башҡорт ҡоролтайын үткәреү хаҡында килешә. Ошоға бәйле бер һорау тыуа. Ни өсөн башҡорт эшмәкәрҙәре ҡоролтай уҙғарыу урыны итеп борондан Башҡортостандың үҙәге һаналған Өфө ҡалаһын түгел, ә Ырымбурҙы һайлай? Ә бит 1897 йылғы Дөйөм халыҡ иҫәбен алыу буйынса Өфө губернаһында күпселек халыҡты баш­ҡорт­тар тәшкил иткән. Ошоно раҫлап, революцияға тиклем бер автор былай тип яҙа: “Уфимская губерния, если так можно выразиться, губерния башкирская – по преимуществу; г. Уфа условно называется часто в печати “Столицей Башкирии”.

Шуға ҡарамаҫтан, башҡорт лидерҙары Ырымбурҙы һайлай. Бының үҙ сәбәптәре була, әлбиттә. Беренсенән, бер быуаттан ашыу (1744–1865) Ырымбур ҡалаһы Башҡортостандың административ үҙәге була. Икенсенән, бында башҡорт халҡының мәшһүр бинаһы Каруанһарай тора. Ул XIX быуатта Башҡорт ғәскәренең резиденцияһы ролен үтәй. Хәҙер инде Каруанһарай автономия өсөн көрәштең үҙәгенә әүерелә. Ырымбур ҡалаһын Башҡортостан дәүләт­селегенең бишеге тип атаһаҡ, бер ҙә хата булмаҫ, сөнки 1917 йылдың июлендә бында I Дөйөм Башҡорт ҡоролтайы үтә.
1917 йылдың 15 ноябрендә Башҡортостан автономия­һы иғлан ителә. Шул уҡ йылдың декаб­рендә III Дөйөм Башҡорт ҡоролтайында бер тауыштан автономия раҫлана һәм тәүге Башҡортостан хөкүмәте ойошторола. Шуға ҡарамаҫтан, башҡорт милли хәрәкәте етәкселәре Ырымбур ҡалаһын киләсәктә Башҡортостан автономияһы­ның баш ҡалаһы сифатында күрмәгән. III Башҡорт ҡорол­тайында “Резиденция правительства Башкурдистана должна быть в городе, находящемся в центре края” тигән ҡарар ҡабул ителә. Ҡарарҙа ниндәй ҡала тураһында һүҙ барғанлығы аңлашыла: ул – әлбиттә, Башҡортос­тандың уртаһында урынлашҡан Өфө ҡалаһы.

Әммә, ҡатмарлы сәйәси хәлде күҙ уңында тотоп, ҡоролтай иғлан ителгән Башҡортостан автономияһын ике этапта тормошҡа ашырырға ҡарар итә. Зәки Вәлиди ҡоролтай делегаттары ҡарамағына ике проект сығара: “Оло Башҡортостан” һәм “Бәләкәй Башҡортостан”. Тәүге этапта автономияны Ырымбур, Пермь һәм Өфө губернаһының көнсығышындағы башҡорт улыстарында ғәмәлгә ашырыу планлаштырыла. Был биләмә “Бәләкәй Башҡортостан” тигән исем ала. Ә инде 1918 йылда Башҡортостандың көнбайышында автономиялы идараны индерергә уйлайҙар. Ошо рәүешле “Оло Башҡортостан” проекты тормошҡа ашырылырға тейеш була. Ләкин бөтә илдә власты ҡулға алған большевиктар, халыҡтарҙың үҙбилдәлә­нешкә хоҡуғы бар тип декларация ҡабул итһә лә, ысынында иһә милли мәсьәләнең мөһимлеген аңлап еткермәй. Улар милли хәрәкәттәрҙе баҫыу, юҡ итеү юлына күсә. 1918 йылдың февраль башында Ырым­бурҙа Башҡортостан хөкүмәте ҡулға алына. Ғинуарҙа Өфө губернаһында уҙға­рылған өйәҙ ҡоролтайҙары ҡыуып таратыла. Мәҫәлән, Әлшәй ауылында йыйыл­ған Бәләбәй өйәҙе башҡорттары съезы көс ҡулланып таратыла. Ошо рәүешле Оло Башҡортостан биләмәһендә автономияны тормошҡа ашырыу эше туҡтап ҡала.

Декреттың юҡ ителгәне

Башҡорт хөкүмәте үҙенең эшен ҡайтанан 1918 йылдың июнендә Силәбе ҡалаһында башлай. Башҡортостан автономияһының был осоро большевик­тарға ҡаршы көрәш менән бәйле. Силәбелә хөкүмәт, тәү сиратта, милли ғәскәр төҙөү менән мәшғүл була. Бында автономияның хәрби органдары һәм тәүге полктары төҙөлә. Башҡортостан етәксе­леге Силәбелә оҙаҡ булмай, 1918 йылдың август башында Ырымбурға ҡайта.

Каруанһарай ҡабаттан Башҡортостан хөкүмәтенең резиденцияһына әүерелә, ләкин ноябрь айында Колчак диктатураһы урынлашҡас, Дутов уның яғына күсә. Башҡортостан хөкүмәте менән Дутов араһында мөнәсәбәттәр ҡырҡыулаша. Ҡатмарлы осорҙа Башҡортостан хөкүмәте автономия территорияһына яҡын булыуҙы хуп күрә һәм 1918 йылдың ноябрендә Бөрйән-Түңгәүер кантонының Таналыҡ-Баймаҡ ауылына (хәҙерге Баймаҡ ҡалаһы) күсә. Бында хөкүмәт 1919 йылдың ғинуарына тиклем эшләй. Аҡтар яғында автономия алыуға өмөт булмаясағын аңлап, башҡорттар совет власы менән бәйләнеш урынлаштырырға ҡарар итә. Ғинуар аҙағында Башҡортостан хөкүмәте Баймаҡтан Темәс ауылына күсә. Был үҙ ғәскәрҙәренә яҡыныраҡ булыу маҡсатында эшләнгәндер. Ошо мәлдә Өфөлә советтар менән һөйләшеү башлана. 1919 йылдың 16 февралендә Башҡортостан хөкүмәте РСФСР яғына сығыуы тураһында рәсми ҡарар ҡабул итә.

1919 йылдың 20 мартында Мәскәүҙә төҙөлгән тарихи Килешеү буйынса Темәс ауылы Башҡорт Совет Республикаһының ваҡытлыса баш ҡалаһы итеп иғлан ителә. Әммә “... окончательное же решение вопроса предоставляется съезду Советов в Башкирии” тиелә документта. Тап ошо килешеү төҙөлгән мәлдә Башҡортостан хөкүмәте Темәс ауылынан китә һәм унда башҡа ҡайтмай. Апрель айында хөкүмәт алыҫ Саранск ҡалаһына эвакуациялана. Бында ул өс ай тирәһе эшләй. Башҡортостан етәкселеге Темәс буйынса бер ниндәй ҙә пландар ҡормай, сөнки ауыл республиканың баш ҡалаһы ролен үтәй алмай. Быны бөтәһе лә яҡшы аңлай.

Республика етәксеһе Зәки Вәлиди Саранскиҙан Ырымбурға ҡайтып, шунда берләшкән Ҡаҙаҡ-Башҡорт Совет Респуб­ликаһының үҙәген булдырырға уйлай. Быны ул татар коммунистары алға һөргән Татар-Башҡорт Республикаһы проектына ҡаршы эшләй. Әммә Үҙәк власть Вәлидиҙең тәҡдимен кире ҡаға, шул уҡ ваҡытта татар коммунистарының дәғүәһен дә ҡабул итмәй. Татар-Башҡорт Республикаһы тураһындағы декретты юҡ итә.

Вәлиди эшләгән йорт

Совет власы Башҡорт Совет Респуб­ликаһының үҙәге итеп Стәрлетамаҡ ҡалаһын билдәләй. 1919 йылдың август башында Башревком (Башҡортостан хөкүмәте) Стәрлетамаҡҡа килеп урынлаша. Билдәле тарихсы Б.Х. Юлдашбаев Стәрлетамаҡ тураһында “фактически стал первой столицей Башкирской Советской Республики” тип яҙа. Ысынлап та, уның менән килешмәй булмай. Йәш Совет Башҡортостанының аяҡҡа баҫыуы тап ошо ҡала менән бәйле.
Граждандар һуғышы барған осорҙа Башҡорт Республикаһы хөкүмәте үҙенең төп иғтибарын, тәү сиратта, фронттағы башҡорт ғәскәрҙәрен тәьмин итеүгә, тулыландырыуға йүнәлтә. Августа Бәләбәй ҡалаһында төҙөлгән 3-сө Башҡорт кавалерия полкы Стәрлегә күсерелә, сентябрҙә Троцкий фарманы буйынса Петроградҡа (хәҙерге Санкт-Петербург) ебәрелә. Бында ун меңлек Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө ойошторола.

Ошо ғәскәрҙәрҙе тәьмин итеү, тулыландырыу өсөн Башҡорт хәрби комиссариаты Стәрлетамаҡта запас ғәскәрҙәр булдырыу эшенә тотона. Бәләкәй ғәскәрҙәр – ҡалала, ә ҙурҙары Стәрленән алыҫ булмаған ауылдарҙа урынлаша. 1919 – 1920 йылдарҙа Стәрлелә урын­лашҡан Башҡортостандың хәрби учреждениелары, ғәскәрҙәре тураһында республиканың Милли архивында документтар һаҡлана. Уларҙан күренеүенсә, республиканың Хәрби комиссариаты Стәрленең Үҙәк урамындағы 148-се йортта урынлашҡан булған. Тимәк, Зәки Вәлиди ошо йортта эшләгән.

Стәрлетамаҡ ҡалаһында Башҡортос­тан хөкүмәте милли мәҙәниәт, мәғариф, матбуғат, фәнде үҫтереү буйынса эшмә­кәрлеген йәйелдерә. Стәрлегә килеү менән Башревком башҡорт һәм урыҫ телдәрендә “Башҡортостан хәбәрҙәре” һәм “Известия Башкирии” исемле хөкүмәт гәзиттәрен сығарыуҙы юлға һала. “Баш­ҡорт­остан хәбәрҙәре” гәзите мөхәрририә­те Стәрленең Баҙар майҙанындағы 46-сы йортта урынлаша, “Известия Башкирии” редакцияһы 62-се йортта эшләй.

Шулай итеп, 1919 – 1922 йылдарҙа Стәрлетамаҡ йәш Башҡорт Совет Респуб­ликаһының үҙәгенә, баш ҡалаһына әүерелә. Тап ошонда башҡорт милли мәҙәниәтенең төп институттары – театр, мәғариф, матбуғат, ғилми йәмғиәт, музей, архив үҙ эшмәкәрлеген башлай.

Башҡортостан Республикаһының 100 йыллығы айҡанлы республиканың үҫешендә Стәрлетамаҡ ҡалаһының ролен күрһәтергә кәрәк, тип уйлайым. Стәрле­тамаҡта БАССР-ҙың дәүләт учреждениелары эшләгән йорттарға иҫтәлекле таҡ­таташтар ҡуйырға, Башҡортостан хөкү­мәтенең Стәрлетамаҡ­тағы эшмәкәрлеген сағылдырған документтар һәм материалдар йыйынтығын сыға­рырға кәрәк.

Ғөмүмән, был тема артабан тикшере­неүҙе талап итә һәм ул, һис шикһеҙ, Баш­ҡортостан тарихын яңы, ҡыҙыҡлы факттар менән тулыландырасаҡ.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар

Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар 01.04.2019 // Йәмғиәт

Һуңғы ваҡытта ирекмәндәр хәрәкәте беҙҙең тормошобоҙҙа һиҙелерлек урын биләй....

Тотош уҡырға 4 715

Һыу инергә ваҡыт етте...

Һыу инергә ваҡыт етте... 01.04.2019 // Йәмғиәт

6 апрелдә Өфө ҡалаһындағы Үҙәк баҙар янындағы Һалдат күленә килһәгеҙ, үкенмәҫһегеҙ. Унда тәүлек...

Тотош уҡырға 3 849

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә 31.03.2019 // Йәмғиәт

– Мөхәббәт ҡайҙа юғала? – тип һораған атаһынан бәләкәй Бәхет. – Үлә. Кешеләр булғанды ҡәҙерләмәй,...

Тотош уҡырға 4 784

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..."

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Асыу, ярһыу кешенең бөтөн тәнен, күңелен ялмап алыусан. Шуға әҙәм балаһының бындай осраҡта...

Тотош уҡырға 4 500

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс 31.03.2019 // Йәмғиәт

Тап бынан йөҙ элек булған кеүек үк, ҡунаҡтарҙы Темәс ерендә һыбайлылар флагтар тотоп ҡаршы алды....

Тотош уҡырға 3 130

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп 31.03.2019 // Йәмғиәт

Ирекмәндәр Сибайҙа өс айҙан ашыу инде “Йәшәү ризығы” тип аталған мәрхәмәтлек акцияһы үткәрә: ауыр...

Тотош уҡырға 3 818

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..."

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Имам-хатип мәсеткә вәғәз һөйләргә килһә, унда бер генә кеше – йәш көтөүсе – ултыра, ти....

Тотош уҡырға 4 062

135 мең граждан саҡырыла

135 мең граждан саҡырыла 31.03.2019 // Йәмғиәт

Рәсәй Президенты хәрби хеҙмәткә яҙғы саҡырылыш тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул кисә, 30 мартта,...

Тотош уҡырға 3 191

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме?

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме? 30.03.2019 // Йәмғиәт

Бөгөн Ҡазанда Татарстан башҡорттары ҡоролтайы ултырышы булды....

Тотош уҡырға 2 804

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ!

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ! 30.03.2019 // Йәмғиәт

Башҡортостан автономияһының йылъяҙмасыһы, дәүләт эшмәкәре, шағир, музыкант, ойоштороусы Шәйехзада...

Тотош уҡырға 2 843

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ 30.03.2019 // Йәмғиәт

Сибай ҡалаһының Төйәләҫ ҡасабаһында йыл аҙағында заман талаптарына яуап биргән фельдшер-акушерлыҡ...

Тотош уҡырға 2 636

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә 30.03.2019 // Йәмғиәт

2018 йылдың 1 сентябрендә “Башҡортостан тарихы шәхестәр күҙлеге аша: генеалогик аспект” тигән...

Тотош уҡырға 2 895