Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Халыҡ яҙмышының ҡото ла, таянысы ла
Халыҡ яҙмышының ҡото ла, таянысы ла 1 ғинуарҙа автономиялы Башҡортостанды ойоштороусыларҙың береһе, Зәки Вәлидиҙең иң яҡын көрәштәше, башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ағзаһы, бөтә донъяға билдәле этнограф һәм иҡтисадсы Ғәлимйән Тағандың (Ғәлимйән Ғирфан улы Тағановтың) тыуыуына 125 йыл тулды.
Ул 1892 йылдың 1 ғинуарында Ырымбур губернаһының Силәбе өйәҙендәге (әле — Ҡурған өлкәһенең Әлмән районы) Тәңрекүл ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Мәҙрәсәне, рус мәктәбен һәм семинарияны тамамлағас, ауыл мәктәптәрендә уҡыта. 1914 йылда Тифлисс прапорщиктар әҙерләү мәктәбен тамамлай, 1917 йылға тиклем Беренсе донъя һуғышында ҡатнаша. Ошо уҡ йылда тыуған яғына ҡайтып, Зәки Вәлидиҙең Башҡорт милли хәрәкәтенә ҡушыла, поручик, Башҡорт ғәскәрҙәрен ойоштороусыларҙың береһе була. 1918 йылдың июненән Ғәлимйән Таған Силәбеләге халыҡ власы комитеты ҡарамағындағы Башҡорт хөкүмәте вәкиле, башҡорт хәрби советы ағзаһы итеп тәғәйенләнә. Июль айынан 5-се Башҡорт пехота полкы командиры вазифаһын башҡара, Ялан кантоны идараһы рәйесе була. Һуңыраҡ 2-се дивизияның 3-сө Башҡорт уҡсылар полкы командиры, Башҡорт хөкүмәтенең хәрби бүлеге ҡарамағындағы Башҡорт хәрби шураһы ағзаһы итеп тәғәйенләнә.
1918 йылдың октябренән Ғәлимйән Таған Халыҡ армияһы, унан һуң адмирал Колчактың Рус армияһы составында Эшсе-Крәҫтиән ҡыҙыл армияһы ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша. 1919 йылдың февралендә башҡорт ғәскәрҙәре Зәки Вәлидов менән бергә большевиктар яғына сыҡҡас, Ғәлимйән Таған үҙенең полкы менән аҡтар яғында ҡала. 1919 йылдың йәйендә ул генерал Красновтың Көньяҡ армияһында хеҙмәт итә, 1920 йылдың июненән Колчак ғәскәрҙә­рендәге башҡорттарҙың хәрби-милли идараһы штабы начальнигы итеп тәғәйенләнә.
Колчак ғәскәрҙәре ҡыйратылғандан һуң, 1920 йылдың ноябрендә Ғәлимйән Таған атаман Семенов отряды составында ике мең башҡорт менән бергә Манчжурияға, артабан Японияға китә.
Һуңыраҡ ул Венгрияға күсә, Дебреценда агротехника университетын тамамлай. 1929 йылда Ғәлимйән Таған венгр телендә “Һуғыш осоронда һәм унан һуң Рәсәй валютаһы” монографияһын баҫтырып сығара. Ошо уҡ йылда иҡтисад фәндәре докторы булып китә. 30-сы йылдар башынан алып 1944 йылға тиклем Венгриялағы Милли этнография музейының көнсығыш бүлегенә етәкселек итә. 1945 йылдан Германияның Гамбург университетында төрки телдәр буйынса лекция уҡый, тюркология докторы дәрәжәһенә етә.
Европала Ғәлимйән Таған төрки халыҡтар этнографияһы буйынса ҙур белгес булараҡ танылыу яулай. Хеҙмәттәрендә төркиҙәрҙең бай тарихын һәм мәҙәниәтен донъя йәмәғәтселегенә еткерергә тырыша. Венгрияның Милли музейында эшләгән осорҙа ул этнографик материалдарҙың каталогтарын төҙөй, мәҡәләләр яҙа, Көнбайыш ғалимдарының хеҙмәттәрен өйрәнә. Ошо йылдарҙа фәнни журналдарҙа уның йылҡысылыҡ, төрки халыҡтарҙың милли эсемлектәрен әҙерләү, йөн эшкәртеү, кейеҙ баҫыу алымдары, башҡорт, татар, ҡаҙаҡ, төркмән, азербайжан, ҡырым татарҙары, сыуаштарҙың рухи мәҙәниәте, йолалары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре тураһындағы очерктары, мәҡәләләре донъя күрә. Төркиәгә, Финляндияға, Балтик буйына һәм Исландияға экспедициялар барышында Ғәлимйән Таған төрки һәм фин-уғыр халыҡтары этнографияһын сағыштыра. Уның ошо темаға арналған байтаҡ уникаль хеҙмәттәре сыға.
Ғәлимйән Таған 1948 йылдың 29 июнендә вафат була. Ул Гамбургта ерләнә. Эмиграция йылдарында Төркиәлә йәшәгән Зәки Вәлиди менән бәйләнешен юғалтмай.
Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған бына нисек хәтерләй шул осорҙо: “Гамбургтан Ғәлимйән Тағандың вафаты тураһындағы хәбәрҙе ишетеп, атайым бик ныҡ ҡайғырҙы. Тағы ла тауҙарға юлланды. Илай-илай ҡурайҙа уйнап, башҡорт йырҙарын йырланы, күңелендәге ҡайғы-хәсрәтен, һағыштарын йыуырға тырышты...”
Ғәлимйән Тағандың Рәсәйҙә ҡалған ғаиләһе лә бик күп ҡайғы, михнәт кисерә. Уҙған быуаттың 30-сы йылдарында сәйәси золом башланғас, Тағандың ҡатынын ҡулға алып, Силәбе төрмәһендә бик ныҡ язалап, атып үлтерәләр. Ҡыҙын сит кешеләр икенсе исем биреп, йәшерен тәрбиәләп үҫтерәләр. Уның Ҡурған өлкәһендәге Әлмән районының Зәйникәй ауылында йәшәүе билдәле.
Ғәлимйән Тағанды Башҡортостанда онотмайҙар. Уның биографияһы Башҡортостандың ҡыҫҡа энциклопедияһына һәм Башҡорт энциклопедияһының алтынсы томына индерелгән. Республикабыҙҙа уның рухи мираҫына арналған фәнни-ғәмәли конференциялар ойошторола. Күптән түгел генә Өфөнөң Октябрь районы Нуғай ҡасабаһындағы урамдарҙың береһенә уның исеме бирелде. Ғөмүмән, Ғәлимйән Тағандың исеме Башҡортостан тарихы менән үрелгән. Шуға ла бер быуатлыҡ юбилейыбыҙҙы билдәләгәндә был шәхесте лә ҡәҙерләп иҫләү зарур. Яңы Башҡортостандың, яңы Рәсәй Федерацияһының төҙөлөүендә уның да өлөшө баһалап бөткөһөҙ ҙур.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Әрмәнстанда яҡташыбыҙҙы ағыулы йылан саҡҡан

Әрмәнстанда яҡташыбыҙҙы ағыулы йылан саҡҡан 27.06.2025 // Йәмғиәт

Әрмәнстанда яҡташыбыҙ экскурсиянан һуң ауыр хәлдә реанимацияға оҙатылған. Турист әйтеүенсә, уны...

Тотош уҡырға 14

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы 27.06.2025 // Йәмғиәт

Бөгөндән Өфөлә түләүле парковкалар эшләй башланы...

Тотош уҡырға 10

Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы һыу баҫыу ихтималлығы хаҡында иҫкәртте

Ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы һыу баҫыу ихтималлығы хаҡында иҫкәртте 27.06.2025 // Йәмғиәт

Тау һәм бәләкәй йылғаларҙа һыу кимәленең күтәрелеүе көтөлә....

Тотош уҡырға 13

Өфөнөң Пугачев урамында хәрәкәт сикләнә

Өфөнөң Пугачев урамында хәрәкәт сикләнә 27.06.2025 // Йәмғиәт

Өфөнөң Пугачев урамында хәрәкәт сикләнә...

Тотош уҡырға 15

Марфа инәйгә – 100 йәш

Марфа инәйгә – 100 йәш 26.06.2025 // Йәмғиәт

Салауат ҡалаһынан Марфа Рябова 100 йәшен тултырҙы. Ҡала мэры Марат Заһиҙуллин социаль селтәрҙәге...

Тотош уҡырға 14

Башҡортостанда матур датала 245 никах теркәлгән

Башҡортостанда матур датала 245 никах теркәлгән 26.06.2025 // Йәмғиәт

Башҡортостанда матур датала 245 никах теркәлгән...

Тотош уҡырға 26

Бөгөн республика урмандарында уртаса класлы янғын хәүефе фаразлана

Бөгөн республика урмандарында уртаса класлы янғын хәүефе фаразлана 26.06.2025 // Йәмғиәт

Бөгөн дәүләт урман фонды биләмәһендә икенсе-өсөнсө класлы янғын хәүефе фаразлана. 26 июнгә ут...

Тотош уҡырға 23

Республикала ямғырлы һауа торошо фаразлана
Республикала сығарылыш кисәләре көнө билдәле булды

Республикала сығарылыш кисәләре көнө билдәле булды 25.06.2025 // Йәмғиәт

Республикала сығарылыш кисәләре көнө билдәле булды...

Тотош уҡырға 22

Өфөлә Рәшит Шәкүр һәм табип Мәстүрә Саҡаева урамдары барлыҡҡа килде

Өфөлә Рәшит Шәкүр һәм табип Мәстүрә Саҡаева урамдары барлыҡҡа килде 25.06.2025 // Йәмғиәт

Өфөлә Рәшит Шәкүр һәм табип Мәстүрә Саҡаева урамдары барлыҡҡа килде...

Тотош уҡырға 23

Табип-фониатр Наил Ғабдуллин Өфөнөң почетлы граждандары исемлеген тулыландырҙы

Табип-фониатр Наил Ғабдуллин Өфөнөң почетлы граждандары исемлеген тулыландырҙы 25.06.2025 // Йәмғиәт

Табип-фониатр Наил Ғабдуллин Өфөнөң почетлы граждандары исемлеген тулыландырҙы...

Тотош уҡырға 28

Башҡортостанда Бүздәк − Саҡмағош-Дүртөйлө юлының 14 саҡрымы яңыртылды

Башҡортостанда Бүздәк − Саҡмағош-Дүртөйлө юлының 14 саҡрымы яңыртылды 25.06.2025 // Йәмғиәт

Быйыл 19 саҡрым оҙонлоҡтағы һигеҙ участканы ремонтлау планлаштырыла....

Тотош уҡырға 21