Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Халыҡ яҙмышының ҡото ла, таянысы ла
Халыҡ яҙмышының ҡото ла, таянысы ла 1 ғинуарҙа автономиялы Башҡортостанды ойоштороусыларҙың береһе, Зәки Вәлидиҙең иң яҡын көрәштәше, башҡорт милли хәрәкәтенең әүҙем ағзаһы, бөтә донъяға билдәле этнограф һәм иҡтисадсы Ғәлимйән Тағандың (Ғәлимйән Ғирфан улы Тағановтың) тыуыуына 125 йыл тулды.
Ул 1892 йылдың 1 ғинуарында Ырымбур губернаһының Силәбе өйәҙендәге (әле — Ҡурған өлкәһенең Әлмән районы) Тәңрекүл ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Мәҙрәсәне, рус мәктәбен һәм семинарияны тамамлағас, ауыл мәктәптәрендә уҡыта. 1914 йылда Тифлисс прапорщиктар әҙерләү мәктәбен тамамлай, 1917 йылға тиклем Беренсе донъя һуғышында ҡатнаша. Ошо уҡ йылда тыуған яғына ҡайтып, Зәки Вәлидиҙең Башҡорт милли хәрәкәтенә ҡушыла, поручик, Башҡорт ғәскәрҙәрен ойоштороусыларҙың береһе була. 1918 йылдың июненән Ғәлимйән Таған Силәбеләге халыҡ власы комитеты ҡарамағындағы Башҡорт хөкүмәте вәкиле, башҡорт хәрби советы ағзаһы итеп тәғәйенләнә. Июль айынан 5-се Башҡорт пехота полкы командиры вазифаһын башҡара, Ялан кантоны идараһы рәйесе була. Һуңыраҡ 2-се дивизияның 3-сө Башҡорт уҡсылар полкы командиры, Башҡорт хөкүмәтенең хәрби бүлеге ҡарамағындағы Башҡорт хәрби шураһы ағзаһы итеп тәғәйенләнә.
1918 йылдың октябренән Ғәлимйән Таған Халыҡ армияһы, унан һуң адмирал Колчактың Рус армияһы составында Эшсе-Крәҫтиән ҡыҙыл армияһы ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыша. 1919 йылдың февралендә башҡорт ғәскәрҙәре Зәки Вәлидов менән бергә большевиктар яғына сыҡҡас, Ғәлимйән Таған үҙенең полкы менән аҡтар яғында ҡала. 1919 йылдың йәйендә ул генерал Красновтың Көньяҡ армияһында хеҙмәт итә, 1920 йылдың июненән Колчак ғәскәрҙә­рендәге башҡорттарҙың хәрби-милли идараһы штабы начальнигы итеп тәғәйенләнә.
Колчак ғәскәрҙәре ҡыйратылғандан һуң, 1920 йылдың ноябрендә Ғәлимйән Таған атаман Семенов отряды составында ике мең башҡорт менән бергә Манчжурияға, артабан Японияға китә.
Һуңыраҡ ул Венгрияға күсә, Дебреценда агротехника университетын тамамлай. 1929 йылда Ғәлимйән Таған венгр телендә “Һуғыш осоронда һәм унан һуң Рәсәй валютаһы” монографияһын баҫтырып сығара. Ошо уҡ йылда иҡтисад фәндәре докторы булып китә. 30-сы йылдар башынан алып 1944 йылға тиклем Венгриялағы Милли этнография музейының көнсығыш бүлегенә етәкселек итә. 1945 йылдан Германияның Гамбург университетында төрки телдәр буйынса лекция уҡый, тюркология докторы дәрәжәһенә етә.
Европала Ғәлимйән Таған төрки халыҡтар этнографияһы буйынса ҙур белгес булараҡ танылыу яулай. Хеҙмәттәрендә төркиҙәрҙең бай тарихын һәм мәҙәниәтен донъя йәмәғәтселегенә еткерергә тырыша. Венгрияның Милли музейында эшләгән осорҙа ул этнографик материалдарҙың каталогтарын төҙөй, мәҡәләләр яҙа, Көнбайыш ғалимдарының хеҙмәттәрен өйрәнә. Ошо йылдарҙа фәнни журналдарҙа уның йылҡысылыҡ, төрки халыҡтарҙың милли эсемлектәрен әҙерләү, йөн эшкәртеү, кейеҙ баҫыу алымдары, башҡорт, татар, ҡаҙаҡ, төркмән, азербайжан, ҡырым татарҙары, сыуаштарҙың рухи мәҙәниәте, йолалары һәм ғөрөф-ғәҙәттәре тураһындағы очерктары, мәҡәләләре донъя күрә. Төркиәгә, Финляндияға, Балтик буйына һәм Исландияға экспедициялар барышында Ғәлимйән Таған төрки һәм фин-уғыр халыҡтары этнографияһын сағыштыра. Уның ошо темаға арналған байтаҡ уникаль хеҙмәттәре сыға.
Ғәлимйән Таған 1948 йылдың 29 июнендә вафат була. Ул Гамбургта ерләнә. Эмиграция йылдарында Төркиәлә йәшәгән Зәки Вәлиди менән бәйләнешен юғалтмай.
Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған бына нисек хәтерләй шул осорҙо: “Гамбургтан Ғәлимйән Тағандың вафаты тураһындағы хәбәрҙе ишетеп, атайым бик ныҡ ҡайғырҙы. Тағы ла тауҙарға юлланды. Илай-илай ҡурайҙа уйнап, башҡорт йырҙарын йырланы, күңелендәге ҡайғы-хәсрәтен, һағыштарын йыуырға тырышты...”
Ғәлимйән Тағандың Рәсәйҙә ҡалған ғаиләһе лә бик күп ҡайғы, михнәт кисерә. Уҙған быуаттың 30-сы йылдарында сәйәси золом башланғас, Тағандың ҡатынын ҡулға алып, Силәбе төрмәһендә бик ныҡ язалап, атып үлтерәләр. Ҡыҙын сит кешеләр икенсе исем биреп, йәшерен тәрбиәләп үҫтерәләр. Уның Ҡурған өлкәһендәге Әлмән районының Зәйникәй ауылында йәшәүе билдәле.
Ғәлимйән Тағанды Башҡортостанда онотмайҙар. Уның биографияһы Башҡортостандың ҡыҫҡа энциклопедияһына һәм Башҡорт энциклопедияһының алтынсы томына индерелгән. Республикабыҙҙа уның рухи мираҫына арналған фәнни-ғәмәли конференциялар ойошторола. Күптән түгел генә Өфөнөң Октябрь районы Нуғай ҡасабаһындағы урамдарҙың береһенә уның исеме бирелде. Ғөмүмән, Ғәлимйән Тағандың исеме Башҡортостан тарихы менән үрелгән. Шуға ла бер быуатлыҡ юбилейыбыҙҙы билдәләгәндә был шәхесте лә ҡәҙерләп иҫләү зарур. Яңы Башҡортостандың, яңы Рәсәй Федерацияһының төҙөлөүендә уның да өлөшө баһалап бөткөһөҙ ҙур.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар

Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар 01.04.2019 // Йәмғиәт

Һуңғы ваҡытта ирекмәндәр хәрәкәте беҙҙең тормошобоҙҙа һиҙелерлек урын биләй....

Тотош уҡырға 4 698

Һыу инергә ваҡыт етте...

Һыу инергә ваҡыт етте... 01.04.2019 // Йәмғиәт

6 апрелдә Өфө ҡалаһындағы Үҙәк баҙар янындағы Һалдат күленә килһәгеҙ, үкенмәҫһегеҙ. Унда тәүлек...

Тотош уҡырға 3 826

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә 31.03.2019 // Йәмғиәт

– Мөхәббәт ҡайҙа юғала? – тип һораған атаһынан бәләкәй Бәхет. – Үлә. Кешеләр булғанды ҡәҙерләмәй,...

Тотош уҡырға 4 772

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..."

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Асыу, ярһыу кешенең бөтөн тәнен, күңелен ялмап алыусан. Шуға әҙәм балаһының бындай осраҡта...

Тотош уҡырға 4 480

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс 31.03.2019 // Йәмғиәт

Тап бынан йөҙ элек булған кеүек үк, ҡунаҡтарҙы Темәс ерендә һыбайлылар флагтар тотоп ҡаршы алды....

Тотош уҡырға 3 103

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп 31.03.2019 // Йәмғиәт

Ирекмәндәр Сибайҙа өс айҙан ашыу инде “Йәшәү ризығы” тип аталған мәрхәмәтлек акцияһы үткәрә: ауыр...

Тотош уҡырға 3 799

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..."

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Имам-хатип мәсеткә вәғәз һөйләргә килһә, унда бер генә кеше – йәш көтөүсе – ултыра, ти....

Тотош уҡырға 4 046

135 мең граждан саҡырыла

135 мең граждан саҡырыла 31.03.2019 // Йәмғиәт

Рәсәй Президенты хәрби хеҙмәткә яҙғы саҡырылыш тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул кисә, 30 мартта,...

Тотош уҡырға 3 178

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме?

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме? 30.03.2019 // Йәмғиәт

Бөгөн Ҡазанда Татарстан башҡорттары ҡоролтайы ултырышы булды....

Тотош уҡырға 2 778

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ!

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ! 30.03.2019 // Йәмғиәт

Башҡортостан автономияһының йылъяҙмасыһы, дәүләт эшмәкәре, шағир, музыкант, ойоштороусы Шәйехзада...

Тотош уҡырға 2 827

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ 30.03.2019 // Йәмғиәт

Сибай ҡалаһының Төйәләҫ ҡасабаһында йыл аҙағында заман талаптарына яуап биргән фельдшер-акушерлыҡ...

Тотош уҡырға 2 617

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә 30.03.2019 // Йәмғиәт

2018 йылдың 1 сентябрендә “Башҡортостан тарихы шәхестәр күҙлеге аша: генеалогик аспект” тигән...

Тотош уҡырға 2 873