Кемгә нисектер, минең өсөн быйылғы йәй бик иҫтәлекле булды. Кескәй ватанымда, йәғни ата-бабаларым төйәгендә “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамын бик матур итеп, ҡорбан салып үткәрҙеләр. Ҙур Арыҫланғол, халыҡ теле менән әйткәндә, Сик — боронғо ауылдарҙың береһе. Был бәләкәй, әммә рухы менән ҙур ауылдың йылъяҙмаһы, әкренләп булһа ла, тулыландырыла бара. Заманында ике мәсетле Сик ауылы ошо тирәлә дини-рухи үҫештә ҙур әһәмиәткә эйә булған. Уҡымышлылар күп сыҡҡан, улар республиканың төрлө тарафтарында фиҙакәр хеҙмәт өлгөһө күрһәтте. Тамырҙарын юллап килгән вариҫтары ла был турала яҡшы белә. Быуындар бәйләнеше, тарихи хәтер беҙҙе башҡорт итеп тойорға, шуның менән ғорурланып йәшәргә ярҙам итә.
Ҙур Арыҫланғол ауылында бына тигән яңы мәсет балҡып ултыра. Бағыусыһы Азат Базиҡовҡа яҡташтары бик рәхмәтле. Изге йорт дини тәрбиә биреүгә, рухты сәләмәтләндереүгә оҙаҡ йылдар хеҙмәт итер.
Һәр оло эште башлап ебәреүсе була. “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!”ҙы үткәреү өсөн ошо ауыл егете, хәҙрәт Буранбай Асҡаров күптән янып йөрөнө. Эше уң килде ойоштороусы егеттең, халыҡ күп булды. Сығыш яһаусылар беҙҙе тарихҡа ла алып ҡайтты, бөгөнгөнө лә нығыраҡ аңларға, туғанлыҡ, яҡташлыҡ мөнәсәбәттәрен нығытырға, йолаларыбыҙҙы баһаларға ярҙам итте.
Тәрән тамырҙар

Башҡортостанда, дөйөм ал­ған­да, ямғырлы булды йәй. Лә­кин Хәй­бул­ла яҡтарында тә­би­ғәт шарттары икенсерәк. Улар, ки­ре­һенсә, ҡоролоҡ­тан интекте. Байрамға йыйылған саҡта күк күкрәп, ямғыр ҡойоп ебәрҙе. Тә­биғәт үҙе төрлө тарафтан йы­йылған ауыл халҡын бына шу­лай йомарт сәләмләне.
Минең ата-бабаларым — Ҙур Арыҫ­ланғол ауылына нигеҙ һа­лыу­­сылар. Күскилде ҡартатам хәрби кеше булған. Уларҙың ар­табанғы вариҫтары ла хәрбиҙәр.
Иҡтисади, сәйәси тормошта әү­ҙем ҡатнашып йәшәгән ауыл халҡы. Изге маҡсат уларҙы ҙур эштәргә әйҙәгән. Мәсетле, мәҙ­рә­сәле ауылдар, ғөмүмән, прог­рестың бер күр­һәт­кесе бит. Октябрь ре­во­лю­ция­­һы­нан һуң заман һулы­шын ҡабул итеп, минең дә ҡарта­тайҙар тәүгеләр­ҙән яңы ауыл төҙөргә ҡарар итә. Бүтәндәргә үрнәк булһын, тигән улар. Атайым да, мин үҙем дә, туғандарым да Үрнәк ауылында тыуһаҡ та, тамырҙарыбыҙ Сик менән бәйле булыуын яҡшы тоябыҙ. Был яҡтарға тулҡын­ланып ҡайтабыҙ.
“Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” Ошо саҡырыуҙы ҡабул итеп ҡайт­ҡан һәр кемдең тойғолары яңырғандыр. Туған-тыумасалар, бауырҙаштар менән күрешеү шу­лай уҡ онотолмаҫ тәьҫорат­тар ҡалдырҙы. Хатта бер туған­дары менән осрашырға ваҡыт тапмай бәғзеләр. Беҙ бында то­тош ауыл халҡы бер туғандай туплан­дыҡ. Күңел яҙылды, хис­тәр яңырҙы. “Рухи терапия” тигә­не шул булалыр. Борондан хал­ҡыбыҙ буштан-бушҡа ғына йыйындар яһамаған. “Туған­лыҡ ептәрен өҙмәгеҙ. Аллаһы Тәғә­лә рәхмәт күҙе менән ҡарамаҫ”. – Ошо хәҙисте иҫтә тоторға тыры­ша­йыҡ. Ата-улдар борон-борондан ауыл­дарҙы нығытҡан, ту­ған­лыҡты, ғәҙеллекте юғары ҡуйған. Эйе, ту­ған­лыҡ ептәре ме­нән халыҡ берҙәм һәм көслө булған. Совет осоронда синфилыҡ һәм коллективизм иң оло идея итеп ҡуйылғас, туған­лыҡ мө­нәсәбәттәренә ниндәй­ҙер ки­мәлдә кире йоғонто яһаны шикелле. Был дөйөмлөк хәҙер шыр­пы ҡабы һымаҡ бер иш йорттар, бер иш тәҙрәләр булып та күҙ алдына баҫа. Ә ауыл өй­ҙәрендә үҙенсәлек сағыла. Ауыл­да, хозур тәбиғәттә осрашыу, үҙ те­ле­беҙҙә рәхәтләнеп һөйлә­шеү- ара­лашыу. Бына ошо бәхетте та­ты­маясаҡ ҡырҙа ты­уып үҫкән быуын.
Ауылдар тарихы беҙҙең яҙ­мыш­тан айырылғыһыҙ. Баш­ҡор­т­остан, райондың, ауыл­дың үткәне... Һәр береһендә беҙ бар­быҙ. Бер бөтөн, бер организм булып ойошоп күпме эш атҡа­рырға була. Ҡараңғы өңгә бик­ләнеп, яҡты донъянан ҡасып көн иткән һуҡыр сысҡан хәлендә ҡал­ма­йыҡ, битараф йәшәргә те­йеш түгел­беҙ, берҙәмлек той­ғо­һо ҙур көс ул. Аҙ һанлы ха­лыҡ­мы, күп һанлымы, барыһы ла берҙәмлекте таный, шуға ынтыла. Киҫкен мәсьәләләрҙе ха­лыҡ ойошоп, кәңәш ҡороп, бергә хәл иткән. Бөгөн дә заман һы­науҙар ҡуйып тора, шундай мәл­дә бер-беребеҙгә терәк булһаҡ ине.

Йәмғиәт һәм әҙәбиәт

Тыуған төйәктә үҙеңде кеше итеп тойоп йәшәү: ҡайһындай бәхет. Һәр тау, ҡая-таш – бөтәһе лә уртаҡ хазина. “Ата-баба­лары­быҙҙың рухы бында беҙҙең ме­нән” тигән уй килде күңелгә. Ха­лыҡ йырҙары ла шулар ту­ра­һында. Ғөмүмән, нәфис әҙә­биәт­­тә ватансыллыҡ төп тема булып тора. Башҡортостандың халыҡ яҙыу­сыһы Зәйнәб Биише­ваның трилогияһындағы ватан­ға, тыу­ған ергә ҡағылышлы ҡайһы бер фекер­ҙәрен, уртаҡ һәм яҡын бул­ған­лыҡ­тан, үҙемә теркәп ҡуй­ғанмын.
“– Күрәһеңме, Байрас! – ти ул та­ғы ла ярһыбыраҡ. Үҙе, ҡу­йы кер­пектәрен ҡыҫып, ҡояш­ҡа йыл­майып ҡарай. – Күрәһең­ме?! Ҡояшты… Даланы… Шың­ғыр­ҙап ятҡан икһеҙ-сикһеҙ юл­ды… – тип ҡыуанып теҙә Емеш. – Донъяның матурлы­ғын!”
Беҙ ярһыу кисерештәр аша бөтә барлыҡты танырға өйрә­нәбеҙ. Беҙҙе һәр саҡ көткән, беҙ тыуып, тәүге ауаз биреү менән үҙенә ҡабул иткән, үҙ матурлығы менән солғаған донъя менән. Беҙ киткәс тә беҙҙе хәтер­ләйә­сәк, һәр яңы быуынды ҡыуанып ҡаршы аласаҡ донъя­ның матур­лығын, бөйөклөгөн... Һауа, һыу, урман-тауҙар – саф һөйөү сағы­лышы. Беҙҙе үҙ ҡо­сағына алған тәбиғәтебеҙ ки­тап­тарҙа телгә килеп һөйләш­кәндәй.
“Йылға бит ҡайҙандыр бер ерҙән тағы ла өҫкә ҡалҡып сыға­саҡ! Тағы-тағы үҙен саҡы­рып торған оло диңгеҙгә барып ҡу­шы­лырға, уның һис юғы бер кес­кәй генә көмөш тамсыһы булып йәшәп ҡалырға, шуның менән йәшәүҙең матур­лы­ғын, мәңге­ле­ген тағы ла бер раҫлап ҡыуа­нырға тип, ҡаялар ярып, донъяға тыуған бит ул тау йылғаһы! Ха­лыҡ өсөн йәшәп, халыҡ өсөн көрәшеп үлгән батырҙарҙың ғү­мере лә, тап шул тау йылғаһы кеүек, тор­моштоң үҙе, халыҡтың рухы кеүек үлемһеҙ бит ул…” Кешене бөйөк иткән нәмәләр тура­һында бик асыҡ әйтә ижадсы. Әҙәбиәт тыуған ил, ватан, кеше төшөнсә­ләре менән эш итә. Һ. Дәүләт­шина, З. Биишева шундай рух­та­ғы әҫәрҙәр ҡалдырҙы. Бө­гөн дә әҙәбиәт көсөн инҡар итеп булмай. Юҡҡамы ни системалар идеологик ҡорал итеп нә­фис һүҙҙе файҙаланырға тырыша.
Был өлкәләге яңылыҡтарға йәмә­ғәтселек битараф түгел, хә­бәр тиҙ килеп етә. Ана шундай ҙур яңылыҡ­тарҙың береһе Светлана Алексие­вичтың Нобель пре­мияһы алыуы менән бүләк­лә­неүенә бәйле. Нисек иғтибар итмәйһең, СССР тарҡалған­дан һуң урыҫ телендә яҙыусылар араһынан Нобель премияһына лайыҡ булған тәүге ижадсы ул. “Күп тауышлы ижады – беҙҙең замандың һыҙланыуына һәм ба­тырлығына һәйкәл”, тиелә уның ижады тура­һында. Әҫәр­ҙәре ху­дожество­лылыҡ­тан биге­рәк пуб­лицистикаға тартым, бында сә­йәси ишара эҙ­ләргә кәрәк, ти­гәнерәк ҡапма-ҡаршы фекер­ҙәр, бәхәстәр булды. Баһа­ла­ма ағза­лары дөйөм фекергә килгән икән, минеңсә, нимәгәлер бәйлә­неү урынһыҙ. Ә былай китап һө­йөүселәр швед әҙәбиәтенең гу­манистик идея­ны алға һөрөүен билдәләй. Швед­тар әҙәбиәттәге “бәләкәй кешенең” донъяһына диҡ­ҡәт итә. Етмәһә, Алексиевич­тың барлыҡ китаптары швед те­лендә лә нәшерләнгән. 1996 йыл­да уҡ уға шведтар Пен-үҙәк стипендияһын тапшыра. Алек­сие­вич­­тың әҫәрҙәре Европаның бик күп илдәрендә тәржемә ителгән. Был йәһәттән ул, ысынлап та, бәхетле. Көнбайыш ил­дә­ре уның әҫәрҙәре аша Чечен һуғышы, Чернобыль, СССР тар­ҡалған осор тураһында мәғ­лү­мәт ала алды. Ә Алексие­вичты белгәндәр иһә уны ҡырмыҫҡа менән сағыштыра. “Цинковые маль­чики” тигән китабын яҙған­да ғына ла ул йөҙләгән һалдат һәм офицер ҡатындары, әсәлә­ре, дуҫтары менән әңгәмәләшә, шул ваҡ ҡына сюжет­тарҙан киң панорама тыуҙырыуға өлгәшә.
Яҙыусының совет уҡыусы­һы­на ”У войны не женское лицо” тигән китабы киң билдәле. Эйе, беҙ бит бер ил граждандары, ватандаштар инек. Бөйөк Ватан һуғышының ҡатын-ҡыҙ яҙмы­шын­да нисегерәк ҡаҡлығыуын һүрәтләп, С. Алексиевич шанлы, данлы йылдарҙың билдәһеҙ биттә­рен тулыландырҙы, ябай кешеләр­ҙең исемдәрен мәңге­ләштерҙе. Тап ошо әҫәре ҡайһы бер башҡорт яҙыу­сыларына ла илһам бирҙе. Ниндәй генә сәйә­сәт алып барыл­маһын, бө­төн ва­ҡиғалар ҙа ҡатын-ҡыҙ йөрәге аша үтә. Әҙәбиәт идеологик ҡо­рал түгел, тип тә булмай. Уға со­вет осоронда ла айырым та­лап­тар ҡуйылды. Әҙәбиәттең үҫеш юлы бер төрлө генә бармай. Ләкин сәйәсәт барыбер төп нигеҙ түгел, ысын әҙәбиәт худо­жестволылығы, кеше күңеленә мөрәжәғәт итеүе, уны үҙенсә асы­уы менән уҡымлы һәм әһә­миәтле. Мәңгелек ҡиммәт­тәр ха­лыҡ рухын, заман һулышын би­­реүе менән баһалы. Совет осоронда милли китаптар урыҫ теленә тәржемә ителеп, ҙур ти­раж менән баҫыла торғайны. Был, ысынлап та, рухи ҡаҙаныш булды.
Тираж тигәндән, әҙәбиәт аша халыҡ йөрәгенә үтеп ингән тағы ла бер әҙибәгә туҡталыр инем. Фин яҙыусыһы Һирвисаари Лай­ланың тамырҙары Рәсәй ерендә. Буласаҡ яҙыусы Карелияла ты­уа, тик яҙмыш уны Финлян­дияға алып китә. 1972 йылда “Йүкәләр ҡалаһы” тигән китабы сыға, был әҫәр ете романдан торған ҙур шәлкемгә юл аса. 2004 йылда етенсе киҫәге баҫыла. Ете романын ижад иткән осорҙа егәрле ханым йәнә ике роман, биш ки­тап яҙырға өлгөрә. Алты әҫәрҙән торған “Ладога” шәлкемендә Беломор Карелияһын, Рәсәйҙәге революцияны тасуирлай. “Соня” шәлке­мен­дә – Рәсәй империя­һы­ның юғары синыфы, “Анни” трило­гияһында һу­ғышҡа тиклем­ге Выборг ваҡиғалары һүрәт­лә­нә. “Буран алдынан” тигән аҙаҡ­ҡы романында ҡатын-ҡыҙ­ҙың ХХ быуат баштарында һай­лауҙарҙа ҡатнашыу өсөн алып барған көрәше бәйән ителә. Бөгөн Һирвисаари Лайла – аҙ ҙа түгел, күп тә түгел, 34 роман авторы. Әйткәндәй, Финляндияла иң уҡымлы автор иҫәпләнә. Дәү­ләт наградаһы менән бүләклән­гән, шулай уҡ почетлы про­фес­сор исемен йөрөтә. Әҫәр­ҙәре буйынса кинолар төшөрөлә.
Әҙәбиәт мәңгелек ҡиммәт­тәр­гә, кешенең эске донъяһына мө­рәжәғәт итеп, бөгөнгө көн һо­рау­ҙа­рына ла яуап эҙләй, ти­гәй­нек. Был йәһәттән алда ата­ған ижадсыларҙың китаптары халыҡтарға оҙаҡ хеҙмәт итер тигән уйҙабыҙ.

Тормош тулылығы

Ҡатын-ҡыҙ биләгән даирәнең киңәйә барыуын кире ҡағып булмай. Әгәр ҙә биләгән вазифа сәйәсәткә бәйле икән, был ос­раҡ­та яуаплылыҡ арта ғына төшә. Эстонияның сит ил эштәре министры Марина Кальюранд – бөгөн тышҡы бәйләнеш­тәрҙе үҫтереү йүнәлешендә эш алып барған шәхестәрҙең береһе. Был бәләкәй илдә Рәсәй менән бәйләнештәрҙе үҫтереү, тел­дәр­ҙе уҡытыу йүнәлешендә бәхәс­тәр бара. М. Кальюранд күптән түгел шулай тип белдерҙе: “Демократияның ҡиммәте шун­да: йәмғиәттә төрлө ҡараштар һәм аңлауҙар бар. Бар­лыҡ сәйәс­мәндәр ҙә, бөтә министр­ҙар ҙа кешеләрҙең нимә тураһында уйланыуы менән ҡыҙыҡһыналыр тип уйлайым. Әлбиттә, бүтән мәсьәлә­ләр­гә, бүтән позиция­лар­ға ла әҙер­мен, шулай уҡ үҙебеҙҙең ҡарашты, дәүләт по­зицияһын да яҡларға әҙермен”. Күршеләр менән мәҙә­ни-ғилми өлкәлә хеҙмәттәш­лекте үҫ­тереү зарурлығын да әйтте министр. Ысынлап та, әҙә­би-мәҙәни бағ­ла­ныштар элек-электән халыҡ­тар­ҙың аңлашыу “теле” лә бу­лып торған. Ошо йүнәлешкә иғтибар нығыраҡ бүленһә, СССР-ҙа йыш ҡабат­ланған “халыҡтар дуҫлы­ғы”на реаль аҙым яһалыр ине.
Дәүләттең киләсәген яҡшы­раҡ итеү, тышҡы бәйләнештәрҙе үҫте­реү, хеҙмәттәшлекте нығы­тыу. Бә­лә­кәй генә дәүләт тә ҙур бурыстар үтәргә тырыша. Шулай ҙа был яҙма­ла мин сәйәсмән түгел, ә үҙенең миһырбанлы күңеле менән йәмғиәт­кә хеҙмәт иткән, шунда үҙ бәхетен тапҡан күркәм заттарға туҡталыр инем. Әҙәбиәттә уларҙы “бәләкәй ке­ше­ләр” тигән термин менән атай­ҙар. Ләкин улар – яуаплы­лыҡ тойғоһо көслө булыуы ме­нән ҙур кешеләр. Финдарға ҡа­ра­та, ғәҙәттә, бүтән халыҡ­тар­ға бик асыҡ түгел, күптәр өсөн ябыҡ ил, тигән фекер ишетергә тура килә. Ләкин тап унда им­мигранттарҙың маҡтаулы исем­дәр алыуы был ҡалыпты емерә лә инде.
Яңыраҡ ҡына Финляндияның “Йыл өләсәйе” тигән маҡтаулы исе­менә оло йәштәге ике ханым лайыҡ булды. Конгонан килеп балалар бағыусы Челестин Ви­та-Буба һәм эстон Тииу Холап­па – икеһе лә иммигрант. “Өлә­сәй” был осраҡта шарт­лы исем. Өлкән кешеләргә яр­ҙам күрһәтеү ойошмалары ассоциа­цияһы тап уларҙы иғтибарға ла­йыҡ шәхес тип баһалай. Сөнки ошо икәү үҙҙәренең өлгөһөндә ҡарт кешеләр­ҙең хәстәрлек кү­реү объекты түгел­леген, ә балалар менән эшләй бе­леү­се тәр­биәселәр икәнен раҫ­лай. “Улар беҙҙең йәмғиәттә өлкән­дәрҙең “сығымдар статьяһы” түгел, йәмғиәттәге көс һәм мөм­кинлек сығанағы икәнен күрһә­тә”, – ти ойошма вәкилдәре. Фин ҡарттары был яңылыҡты бик ҡыҙыҡһынып ҡабул итте. Улар, ғәҙәттә, хаҡлы ялға сығыу менән оҙайлы сәйәхәткә китә, спорт менән ныҡлап шөғөл­лә­нә башлай. Шуны ла әйтергә кәрәк: Финляндияла пенсияға 63–68 йәш­тән сығалар. Теләгәндәр артабан да эшләй ала. Улар өсөн яҡшы шарттар булдырылған – тулы булмаған мәшғүллек, йәғни өс көнлөк эшкә күсә алалар. Ә былай өлкәндәр өсөн бөтөн шарт­тар булдырылған, айына 1210 евро пенсия, беҙҙең аҡсаға әйләндергәндә – 88 мең һум са­ма­һы. Бындай мул дәүләт ярҙа­мы уларға йәш саҡта өлгөрмәгән эштәрен атҡарырға, өҫтәмә бе­лем алырға мөмкинлек бирә.
Шуныһы мөһим: финдар донъя­ла иң уҡый торған халыҡ­тар иҫә­бенән. Статистика буйынса ха­лыҡ­тың 87 проценты көн дә матбуғат уҡый. Суоми ҡалаһының үҙендә генә лә йылына 14 мең исемдә китап сыға. Яңы әҙәбиәт китапханаларға көн һайын килеп тора. Йылына уртаса бер фин кешеһе ун китап һатып ала. Улар араһында тәр­жемә әҫәрҙәре ҙур урын биләй. Мәҙәниәттең айырыл­ғыһыҙ өлө­шөнә бына ошондай мөнә­сәбәт. Кешелеклелек идеялары илдәр, ҡитғалар өсөн берҙәй аңлайышлы.
Бөгөн тормоштоң кире яҡ­та­ры тураһында үҙәк матбуғат сараларында күп яҙалар. Ысынлап та, донъяла тыныс түгел: теген­дә-бын­да ут ғәрәсәте, ҡасҡын­дар пробле­маһы... Шул уҡ ва­ҡытта Ер ша­ры­ның именлеген, һиллеген тәьмин иткән күп­ме эш атҡарыла – шул юлдар һәм саралар тураһында ла кү­берәк һөйләргә ине. Яҡтылыҡҡа, гуманизмға ынтылыш мәҙәниәт­тән тыш юҡ. Күңел сафлығына, ғилемгә, тыныслыҡҡа, изге маҡ­сатҡа хеҙмәт иткән һүҙ сәнғәтенә кеше мөрәжәғәт иткән һәм артабан да шулай буласаҡ. Әҙәм күңелен, рухи донъяһын үҙгәр­теүҙә әҙәбиәттән дә көслөрәк ниндәй ҡорал булһын?! Бәләкәй генә кешенең тормошон, күңел эҙләнеүҙәрен күрһәткәндә лә әҙә­биәт ысынбарлыҡта уның оло һәм бөйөк донъя икәнен аса. Сит-ят балаларҙы тәрбиәгә ал­ған, йөрәк йылыһын биргән, хәл­һеҙҙәргә-ауырыуҙарға ярҙам ит­кән ябай кешеләрҙең фиҙакәр­леге – тотош донъяла именлекте нығытыуға бер мая. Бәләкәй ге­нә шишмәне лә тамсылар бар итә бит әле. Улар тураһында һөй­ләгән ижадсыларҙың әҫәрҙә­ре лә һәр халыҡҡа берҙәй аңлайышлы.