Тыуған яғым Барҙаға ҡайтҡан һайын мәсеткә бармай киткәнем юҡ. Унда мине имам Нәзир хәҙрәт Кучуков һәр саҡ ихлас ҡаршылай, эшем, сәйәхәттәрем, сәләмәтлегем менән ҡыҙыҡһына, башланғыстарымды, проекттарымды хуплай, кәңәш бирә.Бер мәл шулай мәсеткә барғас, хәҙрәт миңә бер бит ҡағыҙ тотторҙо. Ул СССР Министрлығының Үҙәк архивынан алынған белешмә ине. Анкетала яҡташыбыҙ Солтанай ауылынан Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаев (яҙмышы, ерләнгән урыны) хаҡында мәғлүмәт бирелгән. Белешмә ҡағыҙында билдәләнеүенсә, Гәрәй Ҡаҙанбаев 1908 йылда Сараш ауылында тыуған. 1941 йылдың 24 авгусында хәрби хеҙмәткә алынған. 1942 йылдың апрелендә уның менән бәйләнеш өҙөлгән. Түбәндәрәк “1942 йылдың 5 апрелендә Германияла әсирлектә вафат булған” тигән юлдар бар. Белешмәнең икенсе яғында “Шталаг 304. Цайтхайн” тип уның ҡайҙа һәләк булыуы күрһәтелгән.
– Нәсүр улым, күп ерҙәрҙе гиҙәһең, күпте күрәһең, төрлө илдәрҙә кеше менән аралашаһың. Юлыңда яҡташыбыҙҙың да эҙен тапһаң, изгелегең ерҙә ятып ҡалмаҫ ине, – тигәйне Нәзир ағай шул саҡта.
Был һөйләшеүҙе онотманым. Документты үҙем менән йөрөттөм. Эҙләнеүҙәрем 2015 йылдың 9 майында Цайтхайн үлем лагерына алып килде. 169-сы федераль трассанан барғанда Цайтхайндың ситендә ҡыҙыл гранит менән йөҙләнгән биш метрлыҡ обелиск әллә ҡайҙан күҙгә ташлана. Ҡарт сейә ағастары янынан үткән юл Цейтхайн мемориалына илтә.
Советтар Союзына баҫып инер алдынан вермахтың юғары етәкселеге советтарҙың хәрби әсирҙәрен урынлаштырыу өсөн өр-яңы 60 лагерь төҙөү бурысын ҡуя. Ахыр сиктә һәр лагерь 30 000 әсирҙе ҡабул итергә тейеш була. Ул осорҙа бындай объекттарҙың күпселеген Польша менән СССР-ҙың баҫып алынған биләмәләрендә асыу күҙалланған, ә Германияның үҙендә иһә 14 лагерь өсөн урын бүленгән. Шундай урындарҙың береһендә – Цайтхайн полигонында – 1941 йылдың апрелендә төҙөлөш эштәре башланған.
Ошо уҡ йылдың июлендә тәүге әсирҙәр килтерелгән. Теркәлеп, медицина тикшереүе һәм гигиена эшкәртеүе үткәндән һуң, улар асыҡ һауала урынлаштырылған. Лагерь биләмәһе ике ҡатлы сәнскеле тимер сым менән уратылған. Башта барактар ҙа, палаткалар ҙа булмаған. Һалҡындан һаҡланыу өсөн әсирҙәр землянка ҡаҙыған. Тотҡондарҙы етерлек туплағас, ҡоҙоҡтар, аш-һыу биналары, барактар төҙөлгән. Аслыҡтан интеккән, сарсауҙан яфаланған әсирҙәр күләүектәрҙән һыу эсер булған. Зәңге, эс китеү кеүек сирҙәр, аслыҡтан шешенеүҙәр ауыр алыштарҙан һәм оҙайлы сәфәрҙән хәлһеҙләнгән кешеләрҙең күпләп ҡырылыуына килтергән. 1941 йылдың декабренән 1942 йылдың мартына тиклем сабыртмалы тиф эпидемияһы арҡаһында лагерҙа карантин иғлан ителгән. Сир тарала башлағанға тиклем лагерҙа 10 677 әсир иҫәпләнһә, 1942 йылдың апрелендә улар ни бары 3 729 ғына ҡалған.
Цайтхайн әсирҙәрҙе ҡабул итеү һәм бүлеү пункты бурысын үтәгән. Кешеләрҙе өҙлөкһөҙ килтергәндәр һәм оҙатҡандар: берәүҙәрҙе – эшкә, икенселәрҙе – немецтар баҫып алған башҡа илдәргә, өсөнсөләрен – үлемгә. Мәҫәлән, 1941 – 1942 йылдарҙа Дрезден гестапоһының өс криминалисынан торған опертөркөм Цайтхайн лагерында 1000 самаһы әсирҙе һайлап алып, Бухенвальд концлагерына килтергән. Тотҡондарҙың барыһын да килеү менән ат аҙбарындағы махсус камерала атҡандар, кәүҙәләрен крематорийҙа яндырғандар. Цайтхайн лагерында ғына 23000 совет һалдаты язалап үлтерелгән. Улар араһында яҡташыбыҙ Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаев та бар.
Лагерҙа – дүрт зыярат. Яҡташымдың исем-шәрифен эҙләп оҙаҡ йөрөнөм. Мемориал хеҙмәткәрҙәре әйтеүенсә, Гәрәй Моталлап улы 2-се зыяратта ерләнгән. Урман буйлап йөрөй торғас, ҡайын аҡланындағы ҡәберлеккә килеп сыҡтым. Уртала – ҡыҙыл мәрмәрҙән һәйкәл. 24 тимер стелаға мәрхүмдәрҙең исемдәре яҙылған. Йөрәгем дарҫлап китте... Яугирҙең исем-шәрифен эҙләйем. Һәр стелаға кескәй хәрефтәр менән 3 888 кешенең исеме уйып яҙылған. Барыһын да уҡып сыҡтым, тик яҡташым хаҡында мәғлүмәт тапманым. Көн кисләй башланы... Зыяраттан сығып, ергә ултырҙым. Тирә-яҡта бер кем юҡ. Тик ҡоштар һайрай ҙа ҡайын аҡланы шаулай. Оҙаҡ ҡына ултырҙым. Мәккә яғына ҡарап намаҙ уҡыным да эҙләнеүҙәрҙе дауам иттем. Ун минут үтеүгә Ҡаҙанбаев тигән таныш фамилияны күреп ҡалдым. Үҙ күҙемә ышанмайынса яҙманы ҡабат-ҡабат уҡыным. Яңылышмайым: ҡәберлеккә ингәс тә алтынсы стеланың уң рәтендә өҫтән 32-се фамилия. Әсирҙәрҙең барыһы ла оҙонлоғо – 60, киңлеге 1,80 метрлыҡ оҙон траншеяла ерләнгән.
Ҡәберҙәр өҫтөндә һары бәпембәләр наҙлы май еленә иркәләнә. Уларға оҙаҡ ҡарап торҙом. Ошо сәскәләр яугирҙәребеҙҙең таҡыр итеп ҡырылған баштарын хәтерләтте миңә. “Кешеләр, беҙ бында! Беҙ Тыуған еребеҙҙе һаҡланыҡ! Онотмағыҙ беҙҙе... Зинһар, онота күрмәгеҙ!” тигән кеүек ине улар.
Күҙемә йәш эркелде. Үҙем менән алып килгән аҡ сирен сәскәһен яҡташымдың исеме тапҡырына ҡаҙаным. Ергә ултырып доға ҡылдым. Ҡәберҙән бер ус тупраҡ алдым. Яҡташымдың туғандарына тапшырырмын, рухы тыуған ерендә тынысланыр.
Төп зыяратта баһаламалар китабы һаҡланған музей бар. Унда мин дә “2015 йылдың 9 майы. Мин – Рәсәйҙән (Пермь крайының Барҙа ауылынан) Нәсүр Йөрөшбаев. 1942 йылдың 5 апрелендә Цайтхайн лагерында һәләк булған яҡташым Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаевты иҫкә алырға тип килдем. Яҡташымды һәм фашизмдың барлыҡ тотҡондарын һис ҡасан онотмабыҙ! Улар мәңге хәтерҙә! Тыныс йоҡлағыҙ, туғандар... Барҙа халҡы исеменән Нәсүр Йөрөшбаев” тигән яҙма ҡалдырҙым.
Нәсүр ЙӨРӨШБАЕВ,
журналист, кинодокументалист.