Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Аҡ сирен сәскәһе...
Аҡ сирен сәскәһе... Тыуған яғым Барҙаға ҡайтҡан һайын мәсеткә бармай киткәнем юҡ. Унда мине имам Нәзир хәҙрәт Кучуков һәр саҡ ихлас ҡаршылай, эшем, сәйәхәттәрем, сәләмәт­легем менән ҡыҙыҡһына, башланғыс­тарымды, проекттарымды хуплай, кәңәш бирә.
Бер мәл шулай мәсеткә барғас, хәҙрәт миңә бер бит ҡағыҙ тотторҙо. Ул СССР Министрлығының Үҙәк архивынан алын­ған белешмә ине. Анкетала яҡташыбыҙ Солтанай ауылынан Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаев (яҙмышы, ерләнгән урыны) хаҡында мәғлүмәт бирелгән. Бе­леш­мә ҡағыҙында билдәләнеүенсә, Гәрәй Ҡаҙанбаев 1908 йылда Сараш ауылында тыуған. 1941 йылдың 24 авгусында хәрби хеҙмәткә алынған. 1942 йылдың апре­лендә уның менән бәйләнеш өҙөлгән. Түбәндәрәк “1942 йылдың 5 апрелендә Германияла әсирлектә вафат булған” тигән юлдар бар. Белешмәнең икенсе яғында “Шталаг 304. Цайтхайн” тип уның ҡайҙа һәләк булыуы күрһәтелгән.
– Нәсүр улым, күп ерҙәрҙе гиҙәһең, күпте күрәһең, төрлө илдәрҙә кеше менән аралашаһың. Юлыңда яҡташыбыҙҙың да эҙен тапһаң, изгелегең ерҙә ятып ҡалмаҫ ине, – тигәйне Нәзир ағай шул саҡта.
Был һөйләшеүҙе онотманым. Документты үҙем менән йөрөттөм. Эҙләнеү­ҙәрем 2015 йылдың 9 майында Цайтхайн үлем лагерына алып килде. 169-сы федераль трассанан барғанда Цайтхайндың ситендә ҡыҙыл гранит менән йөҙләнгән биш метрлыҡ обелиск әллә ҡайҙан күҙгә ташлана. Ҡарт сейә ағастары янынан үткән юл Цейтхайн мемориалына илтә.
Советтар Союзына баҫып инер алдынан вермахтың юғары етәкселеге советтарҙың хәрби әсирҙәрен урынлаштырыу өсөн өр-яңы 60 лагерь төҙөү бурысын ҡуя. Ахыр сиктә һәр лагерь 30 000 әсирҙе ҡабул итергә тейеш була. Ул осорҙа бындай объекттарҙың күпселеген Польша менән СССР-ҙың баҫып алынған биләмәлә­рендә асыу күҙалланған, ә Германияның үҙендә иһә 14 лагерь өсөн урын бүленгән. Шундай урындарҙың береһендә – Цайтхайн полигонында – 1941 йылдың апрелендә төҙөлөш эштәре башланған.
Ошо уҡ йылдың июлендә тәүге әсирҙәр килтерелгән. Теркәлеп, медицина тикше­реүе һәм гигиена эшкәртеүе үткәндән һуң, улар асыҡ һауала урынлаштырылған. Лагерь биләмәһе ике ҡатлы сәнскеле тимер сым менән уратылған. Башта барактар ҙа, палаткалар ҙа булмаған. Һалҡындан һаҡланыу өсөн әсирҙәр землянка ҡаҙыған. Тотҡондарҙы етерлек туплағас, ҡоҙоҡтар, аш-һыу биналары, барактар төҙөлгән. Аслыҡтан интеккән, сарсауҙан яфаланған әсирҙәр күләүектәрҙән һыу эсер булған. Зәңге, эс китеү кеүек сирҙәр, аслыҡтан шешенеүҙәр ауыр алыштарҙан һәм оҙайлы сәфәрҙән хәлһеҙләнгән кеше­ләрҙең күпләп ҡырылыуына килтергән. 1941 йылдың декабренән 1942 йылдың мартына тиклем сабыртмалы тиф эпидемияһы арҡаһында лагерҙа карантин иғлан ителгән. Сир тарала башлағанға тиклем лагерҙа 10 677 әсир иҫәпләнһә, 1942 йылдың апрелендә улар ни бары 3 729 ғына ҡалған.
Цайтхайн әсирҙәрҙе ҡабул итеү һәм бүлеү пункты бурысын үтәгән. Кешеләрҙе өҙлөкһөҙ килтергәндәр һәм оҙатҡандар: берәүҙәрҙе – эшкә, икенселәрҙе – немецтар баҫып алған башҡа илдәргә, өсөнсөләрен – үлемгә. Мәҫәлән, 1941 – 1942 йылдарҙа Дрезден гестапоһының өс криминалисынан торған опертөркөм Цайтхайн лагерында 1000 самаһы әсирҙе һайлап алып, Бухенвальд концлагерына килтергән. Тотҡондарҙың барыһын да килеү менән ат аҙбарындағы махсус камерала атҡандар, кәүҙәләрен кремато­рийҙа яндырғандар. Цайтхайн лагерында ғына 23000 совет һалдаты язалап үлтерелгән. Улар араһында яҡташыбыҙ Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаев та бар.
Лагерҙа – дүрт зыярат. Яҡташымдың исем-шәрифен эҙләп оҙаҡ йөрөнөм. Мемориал хеҙмәткәрҙәре әйтеүенсә, Гәрәй Моталлап улы 2-се зыяратта ерләнгән. Урман буйлап йөрөй торғас, ҡайын аҡланындағы ҡәберлеккә килеп сыҡтым. Уртала – ҡыҙыл мәрмәрҙән һәйкәл. 24 тимер стелаға мәрхүмдәрҙең исемдәре яҙылған. Йөрәгем дарҫлап китте... Яугирҙең исем-шәрифен эҙләйем. Һәр стелаға кескәй хәрефтәр менән 3 888 кешенең исеме уйып яҙылған. Барыһын да уҡып сыҡтым, тик яҡташым хаҡында мәғлүмәт тапманым. Көн кисләй башланы... Зыяраттан сығып, ергә ултырҙым. Тирә-яҡта бер кем юҡ. Тик ҡоштар һайрай ҙа ҡайын аҡланы шаулай. Оҙаҡ ҡына ултырҙым. Мәккә яғына ҡарап намаҙ уҡыным да эҙләнеүҙәрҙе дауам иттем. Ун минут үтеүгә Ҡаҙанбаев тигән таныш фамилияны күреп ҡалдым. Үҙ күҙемә ышанмайынса яҙманы ҡабат-ҡабат уҡыным. Яңылышмайым: ҡәберлеккә ингәс тә алтынсы стеланың уң рәтендә өҫтән 32-се фамилия. Әсирҙәрҙең барыһы ла оҙонлоғо – 60, киңлеге 1,80 метрлыҡ оҙон траншеяла ерләнгән.
Ҡәберҙәр өҫтөндә һары бәпембәләр наҙлы май еленә иркәләнә. Уларға оҙаҡ ҡарап торҙом. Ошо сәскәләр яугирҙәре­беҙҙең таҡыр итеп ҡырылған баштарын хәтерләтте миңә. “Кешеләр, беҙ бында! Беҙ Тыуған еребеҙҙе һаҡланыҡ! Онот­мағыҙ беҙҙе... Зинһар, онота күрмәгеҙ!” тигән кеүек ине улар.
Күҙемә йәш эркелде. Үҙем менән алып килгән аҡ сирен сәскәһен яҡташымдың исеме тапҡырына ҡаҙаным. Ергә ултырып доға ҡылдым. Ҡәберҙән бер ус тупраҡ алдым. Яҡташымдың туғанда­рына тапшырырмын, рухы тыуған ерендә тынысланыр.
Төп зыяратта баһаламалар китабы һаҡланған музей бар. Унда мин дә “2015 йылдың 9 майы. Мин – Рәсәйҙән (Пермь крайының Барҙа ауылынан) Нәсүр Йө­рөш­баев. 1942 йылдың 5 апрелендә Цайтхайн лагерында һәләк булған яҡта­шым Гәрәй Моталлап улы Ҡаҙанбаевты иҫкә алырға тип килдем. Яҡташымды һәм фашизмдың барлыҡ тотҡондарын һис ҡасан онотмабыҙ! Улар мәңге хәтерҙә! Тыныс йоҡлағыҙ, туғандар... Барҙа халҡы исеменән Нәсүр Йөрөшбаев” тигән яҙма ҡалдырҙым.

Нәсүр ЙӨРӨШБАЕВ,
журналист, кинодокументалист.


Район: Германия.


Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар

Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар 01.04.2019 // Йәмғиәт

Һуңғы ваҡытта ирекмәндәр хәрәкәте беҙҙең тормошобоҙҙа һиҙелерлек урын биләй....

Тотош уҡырға 4 696

Һыу инергә ваҡыт етте...

Һыу инергә ваҡыт етте... 01.04.2019 // Йәмғиәт

6 апрелдә Өфө ҡалаһындағы Үҙәк баҙар янындағы Һалдат күленә килһәгеҙ, үкенмәҫһегеҙ. Унда тәүлек...

Тотош уҡырға 3 826

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә 31.03.2019 // Йәмғиәт

– Мөхәббәт ҡайҙа юғала? – тип һораған атаһынан бәләкәй Бәхет. – Үлә. Кешеләр булғанды ҡәҙерләмәй,...

Тотош уҡырға 4 769

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..."

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Асыу, ярһыу кешенең бөтөн тәнен, күңелен ялмап алыусан. Шуға әҙәм балаһының бындай осраҡта...

Тотош уҡырға 4 479

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс 31.03.2019 // Йәмғиәт

Тап бынан йөҙ элек булған кеүек үк, ҡунаҡтарҙы Темәс ерендә һыбайлылар флагтар тотоп ҡаршы алды....

Тотош уҡырға 3 102

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп 31.03.2019 // Йәмғиәт

Ирекмәндәр Сибайҙа өс айҙан ашыу инде “Йәшәү ризығы” тип аталған мәрхәмәтлек акцияһы үткәрә: ауыр...

Тотош уҡырға 3 797

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..."

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Имам-хатип мәсеткә вәғәз һөйләргә килһә, унда бер генә кеше – йәш көтөүсе – ултыра, ти....

Тотош уҡырға 4 045

135 мең граждан саҡырыла

135 мең граждан саҡырыла 31.03.2019 // Йәмғиәт

Рәсәй Президенты хәрби хеҙмәткә яҙғы саҡырылыш тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул кисә, 30 мартта,...

Тотош уҡырға 3 176

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме?

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме? 30.03.2019 // Йәмғиәт

Бөгөн Ҡазанда Татарстан башҡорттары ҡоролтайы ултырышы булды....

Тотош уҡырға 2 778

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ!

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ! 30.03.2019 // Йәмғиәт

Башҡортостан автономияһының йылъяҙмасыһы, дәүләт эшмәкәре, шағир, музыкант, ойоштороусы Шәйехзада...

Тотош уҡырға 2 826

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ 30.03.2019 // Йәмғиәт

Сибай ҡалаһының Төйәләҫ ҡасабаһында йыл аҙағында заман талаптарына яуап биргән фельдшер-акушерлыҡ...

Тотош уҡырға 2 617

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә 30.03.2019 // Йәмғиәт

2018 йылдың 1 сентябрендә “Башҡортостан тарихы шәхестәр күҙлеге аша: генеалогик аспект” тигән...

Тотош уҡырға 2 872