Быйыл йәй баш ҡалабыҙ Өфөлә үтәсәк оло йыйынға — ШОС һәм БРИКС саммиттарына — әҙерлек тамамланыуға табан бара. Федераль ойоштороу комитетының сираттағы ултырышында инфраструктура булдырыу, яңы объекттар төҙөлөшө, хакимиәт биналарын яңыртыу, шулай уҡ экскурсоводтарҙы, ирекмәндәрҙе, туҡланыу өлкәһе һәм ҡунаҡхана хеҙмәткәрҙәрен уҡытыу мәсьәләләре юғары баһаланды. Әйткәндәй, Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһының Рәсәй вәкиллеге башланғысы менән илдә саммиттарға арнап тиҫтәләгән сара ойошторолған да инде, шуларҙың дүртәүһе Өфөлә үткән. Беҙҙә абруйлы йыйынға әҙерлек барышы хаҡында Башҡортостан Республикаһы министры Руслан МИРСАЯПОВтан төплөрәк һөйләүен һораныҡ.
— Руслан Заһит улы, ШОС һәм БРИКС саммиттарын үткәреүгә өс айҙан саҡ ҡына күберәк ваҡыт ҡалды. Ә бит барыһы ла шыма ғына башланманы: Башҡортостан ошо абруйлы форумды үткәреү урыны итеп һайлан­ғас, ҡайһы берәүҙәр хатта асыҡтан-асыҡ “республика донъяның иң ҙур держава лидерҙарын лайыҡлы ҡар­шы­лай алмаясаҡ, сараға әҙерләнеп өлгөрмәйәсәк” тиеүҙән дә тартынманы. Әлбиттә, тормош киреһен иҫ­бат­ланы. Һеҙ үҙегеҙ шәхсән Өфөнөң сам­миттарға әҙерлек кимәлен нисе­герәк баһалайһығыҙ?
— ШОС һәм БРИКС илдәренең йыйыны Өфөлә 8-10 июлдә үтә. Аныҡ ҡына әйткәндә, 103 көн ҡалды. Бындай оло сараларҙың баш ҡалабыҙҙа ойошторолоуы Өфө, ғөмүмән, Башҡортостан өсөн тәү сиратта стратегик әһәмиәткә эйә. Саммиттар — республиканың исемен, эшлекле, мәҙәни, сәйәси йөҙөн донъя кимәлендә танытыу өсөн ҙур мөмкинлек. Әҙерлеккә килгәндә, һис һүҙһеҙ, юғары.
Беҙ саммиттарға ике йыл элек әҙер­ләнә башланыҡ. Федераль ойоштороу комитеты вәкилдәре лә эшебеҙҙе юғары баһалай. Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитовтың һүҙҙәре менән әйткәндә, “Рәсәйҙә ШОС һәм БРИКС халыҡ-ара саммиттарын үткәреү өсөн Өфөнән дә уңайлыраҡ урын табыуы ҡыйын. Беҙ ҡатнашыусы илдәрҙең делегацияларын иң юғары кимәлдә ҡаршы аласаҡбыҙ”. Рәсәй Президентының Волга буйы федераль округындағы тулы хоҡуҡлы вәкиле Михаил Бабич та төбәк етәкселәре һәм киң мәғлүмәт сара­ла­ры­ның баш мөхәр­рир­ҙәре менән осрашыуҙа, Өфөлә ШОС һәм БРИКС илдәренең иң яҡшы саммиттары үтәсәк, тип белдергәйне. Етәксе­лектең ышанысын аҡларбыҙ тип ышанам.
— Халыҡ-ара форумды ойошто­роу­ға бик күп аҡса тотоноу күҙал­лан­ғайны. Әйткәндәй, ҡайһы бер мә­ғлү­мәт сығанаҡтары был һандарҙы 60 миллиард һум тип билдәләп тә ҡуйҙы. Әсе теллеләр иһә аҡсаның республика ҡаҙнаһынан алыныуын, шул арҡала бик күп социаль програм­маларҙың туҡтап ҡалыуын юраны. Ғәмәлдә нисек? Саммиттарға әҙерлек яҡынса күпме аҡса талап итте, һәм был финанс сығымдары ҡайҙан килә?
— Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов саммиттарҙы үткәреүҙең ҡаҙна күләмендә, төрлө льготаларҙы тәьмин итеүҙә сағылыш тапмаясағы хаҡында бер генә тапҡыр әйтмәне. Дәүләт республика халҡы алдындағы йөкләмәһен тулыһынса үтәйәсәк. Ҡунаҡханаларға килгәндә, улар­ҙы шәхси инвесторҙар төҙөй. Ә бына аэропортты төҙөкләндереүҙә, ысынлап та, Мәскәү менән һөйләшеүҙәр алып барырға һәм комплексты реконструк­циялауҙы финанслау ваҡытын бер аҙ үҙгәртергә тура килде. Дөйөм алғанда, федераль маҡсатлы программаға үҙгә­рештәр индереү тураһында проект әҙер­ләнде, документҡа ярашлы, былтыр Өфө ил ҡаҙнаһынан 1 миллиард һум алғайны, быйыл тағы 3,5 миллиард һум йәлеп итәсәк. Алдағы йылдарҙа, атап әйткәндә, 2016 йылда — 1,7 миллиард, 2017 йылда 1,1 миллиард һум бүленәсәк. Быйыл юлдарҙы төҙөкләндереүгә генә 10 миллиард һум аласаҡбыҙ. Был хәл-ваҡи­ға­лар­ҙан урынлы файҙаланып, баш ҡалабыҙҙы төҙөкләндереүгә ҙур мөмкинлек тыуыуын тағы бер тапҡыр раҫлай.
— Саммиттар ваҡытында Өфө һәм Башҡортостан донъяның яңылыҡтар таҫмаһынан төшмәйәсәк. Был, һис һүҙһеҙ, республика өсөн ҙур реклама. Дәүләт етәкселәренең осрашыуы тап Өфөлә үтеүе – төбәккә сит ил инвес­торҙарын ылыҡтырыу йәһәтенән дә ҙур мөмкинлек. Юҡҡа ғына республика Башлығы Рөстәм Хәмитов Шанхай хеҙ­мәт­тәшлек ойошмаһы дәүләт­тәренән биш-ете төбәк башлығын, улар менән үҙ сиратында 10-15 эшҡыуарҙы саҡырыу теләге хаҡында сығыш яһаманы. Тимәк, форум ниндәйҙер кимәлдә төбәк бизнесмендары араһында эшлекле мөнәсәб­әт­тәр булдырыуға йүнәлтелгән тәжрибә майҙансығын хәтерләтәсәк. Башлан­ғыс яҡлау таптымы? Ғәмәлдә республика был эшлекле осрашыуҙарҙы инвестор­ҙарҙы йәлеп итеү йәһәтенән нисек ҡулланмаҡсы?
— Ысынлап та, белгестәр фекеренсә, бындай кимәлдәге саралар төбәктең инвестиция йәлеп итеү мөмкинлеген бермә-бер арттырыу һәләтенә эйә. Эксперттар беҙҙең республикаға ла уңыштар юрай. Бының өсөн, кәрәк икән, биш-ун йыл көтөргә лә риза, иң мөһиме, саммиттар өҫтәмә финанс йәлеп итеү механизмын булдырыуға булышлыҡ итә, лайыҡлы имидж, мәғлүмәти нигеҙ бирә. Әлбиттә, бөгөн сығымдарын үҫешкә һалырға телә­гән бизнесмендар тәү сиратта Башҡорт­остандың халыҡ-ара рейтингын, урын­­дағы сәйәсәтте, инфраструктураны, эшлекле мөхитте, ылыҡтырғыс инвестиция ҡану­ниәтен өйрәнәсәк. Әммә бор­солорға урын юҡ: Башҡортостан – Рәсәй­ҙең тотороҡло үҫешкән төбәк­тәренең береһе. Макроиҡти­сади күрһәт­кестәр ҙә бизнес-берләшмә­ләрҙең ың­ғайға көйләнеүен билдәләй. Ғөмүмән, халыҡ-ара форумдарҙың асылы беҙҙең өсөн һәр яҡлап ҡиммәт, шуға ла саммиттар барышында бизнес-структуралар ҡатнашлығында бер нисә сара ойоштороу күҙаллана: ШОС һәм БРИКС илдәренең эшлекле советтары ултырышы, ШОС һәм БРИКС-тың банк-ара советы, БРИКС-тың финанс форумы. Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов “Region2Region” төбәк-ара форумын үткәреү тәҡдиме менән дә сыҡты. Был иһә ҡеүәтле компанияларҙы ғына түгел, бәләкәй эшҡыуарлыҡты ла берләш­те­рергә мөмкинлек бирәсәк. Проектта губерна­торҙарҙы, төрлө илдәрҙең эшҡыуарҙарын көтәбеҙ һәм башланғыс яҡлау табыр тип ышанабыҙ. Бөгөн Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы илдәре менән тауар әйләнеше тотороҡло үҫә. Әле ШОС һәм БРИКС илдәре ҡатнаш­лығында тормошҡа ашы­рыласаҡ тағы бер нисә проект өҫтөндә эшләйбеҙ. Башланғысыбыҙ асылда машиналар эшләү предприятиелары менән хеҙмәт­тәшлеккә ҡайтып ҡала, логистик комплекстар ойоштороу буйынса ла ҡыҙыҡлы тәҡдимдәребеҙ бар.
— Руслан Заһит улы, бер осрашыу­ҙа һеҙ, саммиттарҙың төп маҡсаты транзит потенциалын үҫтереүгә бәйле, тигәйнегеҙ. Был йүнәлештә респуб­ликаның ихтыяжы нимәнән ғибәрәт?
— Былтыр йыл аҙағында ШОС ағзаһы булған дәүләттәрҙең транзит мөмкин­ле­ген үҫтереү буйынса эш төркөмөнөң ултыры­шы булғайны. Унда транспорт ин­фра­структураһын үҫтереүгә бәйле ҡыҙыҡлы фекерҙәр яңғыраны. Атап әйткәндә, 2014 йылда ШОС ағзалары хөкүмәттәре араһындағы килешеүҙе ғәмәлгә индереү йөҙөнән дәүләт эсендәге сараларҙы тиҙләтеү зарурлығы билдә­ләнде. Был төбәктә автомобиль юлдарын артабан үҫтереүгә, илдән илгә тауар ташыуҙы еңеләйтеү өсөн шарттар тыуҙырыуға, дәүләттәрҙең транзит ҡеүәтен, үҙ-ара сауҙа күләмен арттырыу маҡсатында йөк автомобиле менән тауар ташыу өсөн уңайлыҡтар булдырыуға ҡағыла. Әле Транссиб менән БАМ ҡеүәтен файҙаланып, ШОС-тың транспорт сис­тема­һы ойошторола. Ә Башҡортостан транспорт комплексы юғары үҫешкән төбәктәр иҫәбенә инә. Рәсәйҙәге тимер юлдарҙың — 1,7, дөйөм файҙаланыуҙағы автомобиль юлда­ры­ның — 3,3, һауа трассаларының — 1, суднолар йөрөй торған эске һыу юлдарының —1,1, магистраль торба үткәргестәрҙең 8,3 проценты республика өлөшөнә тура килә. Баш­ҡортостан — илдең яҡшы үҙләштерелгән һәм халыҡ күпләп йәшәгән төбәге. Рәсәйҙең Европа өлөшөн Урал һәм Себер менән тоташтырған мөһим тимер юл, тор­ба үткәргестәр һәм автомобиль ма­гистрал­дәре уның биләмәһе аша үтә. Тимер юлдан Башҡортостан Көн­байыш Ҡаҙағстанға, Волганың түбәнге ағымына, Төньяҡ Кавказға, Үзбәкстанға, Төрк­мән­станға туранан-тура сығыу мөмкинлегенә эйә. “Көнбайыш-көнсығыш” йүнәлешендә йөк ташыуҙы арттырыу йәһәтенән дә ҡеүәт бар. Шуға күрә транспорт логистикаһы мәсьәләләре бик әһәмиәтле.
— Саммиттарға әҙерлек барышын­да “Өфө” халыҡ-ара аэропортын, Баш­ҡорт дәүләт опера һәм балет театрын, Конгресс-холл бинаһын төҙөк­лән­дереү буйынса ҙур эштәр баш­ҡа­рылды...
— Ысынлап та, оло форумды Өфөлә үткәреү тураһындағы ҡарар ҡаланың инфраструктураһына ыңғай, хатта тиҙ­ләткес булып тәьҫир итте. Баш ҡала халҡы һәм уның ҡунаҡтары яңыртылған аэропорттың мөмкинлектәрен һынап ҡараны ла инде — халыҡ-ара терминал төҙөкләндерелде, өҫтәмә юл барлыҡҡа килде, хәүефһеҙлек саралары көсәй­телде. Былтыр декабрҙә 30 йыл эсендә тәүгә ремонтланғандан һуң “Баш­ҡорт­остан” дәүләт концерт залы үҙ ишектәрен асты. Башҡортостандың Милли симфоник оркестры ла, ниһайәт, өй туйланы. Бинаның акустикаһын яҡшыртыу маҡсатында профессионалдарҙы ла йәлеп иттек. Конгресс-холға килгәндә, был иһә — айырым мәсьәлә. Әйткәндәй, бинаны төҙөклән­дереү бөгөн булмаһа, иртәгә башҡа­рылырға тейеш ине. Бер атҡанда ике ҡуян тигәндәй, саммиттарға ҡағылышлы талаптар ремонт эштәренә ең һыҙғанып тотонорға этәргес кенә булды.
— Өфөлә тиҙҙән ете ҡунаҡхана сафҡа инәсәк. Уларҙың барыһы ла ҡунаҡтарҙы лайыҡлы ҡаршы алырға әҙер булған осраҡта ла, һуңынан буш торор тигән уй ҡурҡытмаймы?
— Ҡунаҡханалар кәрәкме? Әлбиттә. Аэропортта яңы терминал да. Бөгөнгө кимәлдә ҡалһаҡ, берәүҙең дә беҙҙе партнерҙар сифатында ҡабул итмәйә­сәген аңлайбыҙ. Республикаға килмәйә­сәктәр ҙә. Шул уҡ театр ҙа, концерт залдары ла — улар бит үҙебеҙҙә ҡала. Бындай миҫалдар бик күп. Шуны аңларға кәрәк: саммиттар ике-өс көн дауам итәсәк, әммә уларҙың иҡтисади һәм социаль һөҙөмтәһе тиҫтәләрсә йылға иҫәпләнә. Башҡа халыҡ-ара сараларҙан айырмалы, беҙҙә аҫылмалы күпер йәки Владивостоктағы Алыҫ Көнсығыш федераль университеты кеүек ҙур объекттар төҙөү зарурлығы юҡ. Өфөлә бөтә нәмә йыйнаҡ, комплекслы буласаҡ.
— Ысынлап та, саммиттарҙы үткә­реү көнө яҡынлашҡан һайын, мату­р­лан­ғандан-матурлана. Ҡунаҡтарына ниндәй мәҙәни программалар, сәфәр­ҙәр әҙерләй­һегеҙ?
— Саммиттар үткән көндәрҙә ҡаланың барлыҡ музейҙары, күргәҙмә залдары, галереялары эшләйәсәк. Ҡунаҡтарҙы Өфө театрҙарында онотолмаҫлыҡ тамашалар көтә. Билдәле ижад коллективтарының сығыштары ла йылы тәьҫораттар ҡал­дырыр тигән ышаныстабыҙ. Әйтәйек, Ф. Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле яңы композиция — ШОС һәм БРИКС илдәре ха­лыҡтарының бейеүҙәренән попурри — әҙерләй. Яңы ҡуйылыштағы бейеү теҙ­мәһе саммиттарҙа ҡатнашыусы илдәрҙең милли ҡаҙанышын һынландырасаҡ.
— Сит ил делегаттарының күңе­лендә төбәк тураһында ниндәй тәьҫо­раттар ҡалыры ниндәйҙер кимәлдә ирекмәндәрҙең эшенә лә бәйле. Белеүебеҙсә, уларҙы һайлап алыу, уҡытыу мәсьәләһе күптән хәл ителгән. Шулай ҙа ойоштороу комитеты ирек­мәндәр менән ниндәй талаптар буйынса шөғөлләнде?
— Саммиттарға бөтәһе 500 ирекмән йәлеп ителде, яртыһынан күбеһе – бай тәжрибә туплап өлгөргән йәштәр. Волон­терҙар хәрәкәтенә айырыуса сит ил студенттары әүҙем ҡушылды. Уҡытыуға килгәндә, “иғтибар үҙәгендә — тел өйрә­неү мәсьәләһе” тип кенә уйлағандар ҡырҡа яңылыша. Ирекмәндәр бер нисә телдә иркен аралашырға, башҡа халыҡ­тарҙың мәҙәниәтен, тарихын камил белергә тейеш. Әҙерлек этабы уҡыу менән генә лә сикләнмәй, һәр нәмә практикаға ҡайтып ҡала — волонтерҙар үҙҙәрен ШОС илдәренең йәштәр инновация форумында, ШОС махсус эшсе төркөмөнөң транзит мөмкинлеген үҫте­реү буйынса ултырышында, “Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһының энерге­тикаһы” күргәҙмә­һендә һәм башҡа абруйлы сараларҙа һынап ҡараны ла инде.
— Форсаттан файҙаланып, Өфө халҡын һәм уның ҡунаҡтарын борсо­ған тағы бер мәсьәләгә асыҡлыҡ индерергә ине. Һорауым саммиттар үткән көндәрҙә Өфө буйлап хәрәкәт итеүгә бәйле мәшәҡәттәргә бәйле. Аңлашыла: беҙгә донъяның иң ҙур дәүләт башлыҡтары килә, һәм форум барышында хәүефһеҙлек мәсьәләһе иғтибар үҙәгендә ҡала. Хатта юғары һәм урта махсус белем биреү йорттарында уҡыу йылы алдараҡ тамам­ланасаҡ, тиҙәр. Өфөләрҙең был йәһәттән борсолоуы урынлымы?
— Ил һәм республика кимәлендәге ойоштороу комитеттары был йәһәттән әүҙем эш алып бара. Урындағы халыҡҡа уңайһыҙлыҡ булдырмаҫҡа тырыша­саҡбыҙ. Әлбиттә, сит ил һәм Рәсәй делегацияларының маршрутына ингән юлдар, Өфө — Аэропорт трассаһы ябы­ласаҡ. Әммә һүҙ бер нисә тәүлек тура­һында бармай, күп тигәндә — бер сәғәт. Юл хәрәкәтенә бәйле барлыҡ мәғлүмәтте саммиттар башланырҙан бер нисә көн алдан мотлаҡ халыҡҡа еткерәсәкбеҙ.
— ШОС һәм БРИКС саммиттарына шәхсән үҙегеҙ ниндәй өмөттәр бағлай­һығыҙ?
— Бындай кимәлдәге йыйындарҙы үткәреү — тәү сиратта оло яуаплылыҡ. Ғөмүмән, һуңғы йылдарҙа ҙур саралар Мәскәүҙән төбәктәргә күсә башланы. Хәтерегеҙҙәлер, 2009 йылда ШОС һәм БРИКС саммиттары тәүге тапҡыр Екатеринбургта ойошторолғайны, 2012 йылда Владивостокта АТЭС форумы үтте, 2013 йылда Универсиаданы Ҡазан ҡалаһы ҡабул иткәйне. Тап ошондай сараларҙа донъяның абруйлы сәйәсмәндәре тәү сиратта төбәктәрҙең эшмәкәрлегенә лайыҡ­лы баһа бирә ала. ШОС һәм БРИКС саммиттарының Өфөлә үтеүе тәү сиратта республиканың иҡтисади үҫеш кимәле, сәнәғәт ҡеүәте, лайыҡлы инфраструк­тураһы булыуы хаҡында һөйләй. Хәҙер иң мөһиме — әһәмиәтле сараны лайыҡ­лы үткәреү.