Райондың иҡтисади хәле нисек? Халыҡтың йәшәйеше, көнитмеше ҡайһылай? Ошо һәм башҡа һорауҙарға яуап табыр өсөн уларҙы Ҡыйғы район хакимиәте башлығы Рафиҡ Хафиз улы ХАРИСОВҠА йүнәлттек.
– Рафиҡ Хафиз улы, беҙ әңгәмәне рәсми һәм рәсми булмағанға бүләйек тә асыҡтан-асыҡ һөйләшеүгә күсәйек. Һеҙ, дәүерегеҙҙең барлыҡ балалары кеүек, эшләп үҫкән быуындан. Ябай совхоз эшсеһенән тәүҙә хужалыҡ етәксеһе, һуңынан инде район хаки­миәте башлығына тиклем хеҙмәт юлы үткәнһегеҙ. Бәләкәйҙән үҙеңде йәм­ғи­әт өсөн кәрәкле кеше итеп тойоу үҫкәс тә яуаплы булыуға килтерәме, әллә инде, хәҙергесә әйткәндә, балалар хеҙмәтен файҙаланыу тип аталамы?
– Беҙ үҫкән осорҙа хужалыҡҡа эшкә сығыу ғәҙәти һанала ине. Үҙеңде ҙурҙар рәтенә ҡуйыу мәртәбә булһа, күпмелер аҡсаһы ла эләгә торғайны. Мин, мәҫәлән, икенсе класта уҡығанда күбә тарттыра башлағайным инде. Үҫә төшкәс, тырмаға — “грабилка”ға ултырталар, күбә тейәй­һең, кәбән һалаһың. Үҙеңде һынатырға тырышмайһың. Ана шунда хеҙмәткә һө­йөү, яуаплылыҡ тәрбиәләнә лә инде. Бы­ны һис тә балалар хеҙмәтен файҙаланыу тип ҡабул итмәнек. Береһе лә көсләп сығармай бит. Беҙгә тиклем дә шулай килгән. Хәҙер ҙә уңған ғаиләләрҙә бала хеҙмәт аша тәрбиәләнә. Эште яратып, һөнәр үҙләштереп үҫһәң, тормошта һис юғалып ҡалмаясаҡһың.
– Ә һеҙҙең хеҙмәт юлығыҙ бик һикәлтәле булманымы? Бигерәк тә “тау” үренә менгән саҡта…
– Төрлө ваҡыт булғандыр инде. Һәр береһен олоғара итеп алға ҡуя баш­ла­һаң, йырып сыға алмаҫ ине әҙәм балаһы. Ғөмүмән, ҡайһы саҡ кеше үҙе бит яһалма кәртәләр тыуҙыра. Миңә ҡалһа, белем алыу теләге көслө ине. Белемһеҙ кеше ҡоралһыҙ һалдат һымаҡ. Тәүҙә Дыуан ауыл хужалығы техникумын тамамланым. Ситтән тороп Башҡортостан ауыл хужалығы институтына уҡырға индем. Бригадирҙан башлағайным, аҙаҡ совхоз­дың бүлексә етәксеһе итеп ҡуйҙылар, һуңынан директор урынбаҫары итеп тәғә­йенләнеләр. Артта ҡалған Чкалов исе­мендәге колхозға рәйес итеп ҡуйҙылар. Шунда ун ике йыл эшләнем. Тырыш­ҡанды күргәндәрҙер инде, 2000 йылда район хакимиәтенең ауыл хужалығы бүлеге начальнигы итеп саҡырҙылар. Ауыр йылдарға — реформалар осорона тура килде…
– Хәҙер һөйләшеүҙе райондың иҡ­ти­сади хәленә табан борһаҡ та булалыр. Сөнки ауыл хужалығы бүлеге начальнигы вазифаһы хакимиәт баш­лығының беренсе урынбаҫары ла тигән һүҙ бит.
– Эйе. Беҙҙең төньяҡ-көнсығыш район­дар, фәнни тел менән әйткәндә, ер эш­тәрендә хәүефле төбәк тип атала. Үҙәк райондар менән сағыштырғанда, эш ауы­рыраҡ бара. Мәҫәлән, сабылған бесәнде килтереү өсөн генә лә өс-дүрт тапҡыр әйләндерергә кәрәк. Ямғыр яуа ла китә, яуа ла китә. Урып-йыйыу эштәре менән дә шулай. Яҫмаға игенде һалып та өлгөр­мәйһең, шыта башлай. Орлоҡто сәсергә әҙерләүҙә лә мәшәҡәттәр байтаҡ. Уны бер үткәргәндә үк ике-өс проценттан арттырып киптерһәң, сығышы булмай. Шуға кондицияға еткерер өсөн өс-дүрт тапҡыр үткәрергә кәрәк. Былар барыһы ла өҫ­тәмә көс һәм сығым талап итә. Һис сер түгел, беҙҙең игендең икмәк, башҡа аҙыҡ бешереү өсөн ҡыҙығырлығы юҡ, күпселеге фуражға китә. Баҙар шарттарында ихтыяж һәм тәҡдим тигән ҡанун бар. Бөгөн ошо ихтыяж малсылыҡ тарма­ғына ҡайтып ҡала.
– Тәбиғәт шарттары бик ҡыуандыр­маһа ла, эшләргә тырышаһығыҙ, мөмкинлектәрегеҙгә ҡарап уңыштарға ла өлгәшәһегеҙ.
– Башҡортостан Хөкүмәтенең төньяҡ-көнсығыш райондарҙы социаль-иҡтисади йәһәттән үҫтереү буйынса ҡабул ителгән программаһы туннель осондағы яҡтылыҡ һымаҡ булды. Етәк­се­лектә лә, халыҡта ла район иҡтисадының киләсәге өсөн өмөт уянды. Шунан һуң ауыл хужалығы продукцияһын етештер­гәндә эшкәртелгән майҙандың гектарына, тапшырылған һөткә ҡарап субсидия бү­леү ҙә хужалыҡ­тарҙың финанс хәлен яҡшыртыуға бу­лыш­лыҡ итте. Ауылдарға 400 һәм 600 ме­ңәр һум аҡса бүлеп, урам­дарҙы яҡ­тыртыуға йүнәлтеүгә, башҡа эштәргә тотоноу ҙа файҙаға булды.
– Программа үҙ эшен башланы. Бәлки, бер аҙ башҡарылғандарына туҡтап үтәйектер…
– Һуңғы өс йылда ғына ла үҙәк район дауаханаһы реконструкцияланды, тулы­һын­са яңыртылды, үҙәк ҡаҙанлыҡ йүнә­тел­де. Шулай уҡ 110 урынлыҡ яңы за­ман­са балалар баҡсаһы төҙөлдө. Төньяҡ-көнсығышта тәүге күп функциялы үҙәк булдырылды, 100 урынлыҡ тегеү фабрикаһы асылды. Район үҙәгендә һыу үткәргес проблемаһы хәл ителә, ауыл­дарға тәбиғи газ индереү йәнле бара. Был йәһәттән “Газсервис” берекмәһенә рәхмәтлебеҙ.
– Һеҙҙең районда эшҡыуарлыҡҡа ҙур иғтибар бүленә. Шәхси ярҙамсы хужалығын нығытҡандар ҙа бихисап. Был халыҡты эш менән тәьмин итеүҙә мөһим сара­лыр, тимәксемен.
– Кешенең үҙ эшен асырға ынтылыуын, бар көсөн һалып тырышыуын хуп­лайбыҙ ғына. Бөгөн районда 486 бәләкәй эшҡыуарлыҡ субъекты бар. Был һандың үҫә барыуы ҡыуандыра. Шәхси ярҙамсы хужалыҡтар ете меңгә яҡын. Социаль-иҡтисади юҫыҡтан ҡарағанда, бик мөһим тармаҡ. Ул ауылдарҙы йәшәтеү йәһәте­нән дә, илдең аҙыҡ-түлек хәүефһеҙлеген нығытыу яғынан да ныҡлы, ышаныслы гарант булып тора.
Райондың иҡтисад өлкәһендә барлығы 9 мең 100 кеше эшләһә, эшҡыуарлыҡҡа 1 мең 350 кеше йәлеп ителгән. Был йә­һәттән төрлө программалар индереүҙе лә билдәләргә кәрәк: “500 ферма” республика программаһы, “Башлаусы фермер”, “Ғаилә фермаһы…” Һәр ҡайһыһында ҡат­нашырға тырышабыҙ. Шулай уҡ 2013 – 2018 йылдарға “Башҡортостан Респуб­ликаһының Ҡыйғы муниципаль районын­да бәләкәй, урта эшҡыуарлыҡты үҫтереү һәм ярҙам итеү” программаһын әйтеп үтер инем.
– Шәхси ярҙамсы хужалыҡтарҙың нығыныуын билдәләп үткәйнек. Ләкин ерһеҙ уларҙы күҙ алдына ла килтереп булмай. Һеҙҙә пай ерҙәре менән хәл нисек тора?
– Һуңлабыраҡ, ләкин пай ерҙәрен хо­су­силаштырыу ваҡыты бөткәнсе, беҙ улар­ҙы таратып бирә, халыҡҡа аңлатыу эш­тәрен атҡарып сыға алдыҡ. Барыһы 61 процент ер теркәлде. Бөгөн межалау, шәхси милеккә күсереү, ҡуртымға биреү бара. Үҙ пайҙарын алып, матур ғына эш­ләп кит­кән, шәхси хужалыҡтарын ки­ңәйт­кәндәр байтаҡ. Халыҡ хәҙер ошоно аңлай башланы. Шул ҡыуандыра ла, киләсәккә өмөт тә уята. Үҙ хужалығын алып барған йәш­тәр күбәйһә, ауылдар ҙа йәшәйәсәк бит…
– Бөгөн торлаҡ мәсьәләһе, коммуналь хеҙмәт күрһәтеү иң көнүҙәктәр­ҙән һанала. Был йәһәттән…
– Торлаҡ-коммуналь хужалыҡтарға килгәндә, һуңғы йылдарҙа шәхси эшҡы­уар­лыҡты йәлеп итә башланыҡ. Мәҫәлән, “Гип Электро” яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтенә район электр селтәрҙәрен тапшырғайныҡ, һалым менән дә пробле­ма юҡ, электр менән тәьмин итеүҙә тот­ҡарлыҡһыҙ эшләйҙәр, коллектив ағ­за­ла­ры ла тейешле хеҙмәт хаҡы ала.
“Коммунальщик” йәмғиәте күп фатир­лы 35 йортто, хужалыҡ итеү субъекттарын хеҙмәтләндерә. “ПЖКУ Строй-сер­вис” иһә ҡаты һәм шыйыҡ көнкүреш ҡал­дыҡ­тарын йыя. Уҙған йыл тротуар плитәләре етештерә башланылар.
Фатир мәсьәләһенә килгәндә, “Йәш ғаиләләрҙе торлаҡ менән тәьмин итеү” программаһы буйынса 2013 йылда дүрт ғаиләгә сертификат бирелде, “Торлаҡ” программаһы буйынса — ике, “Өй комплектлау”ҙа — һигеҙ ғаилә, шулай уҡ күп балалы дүрт ғаилә, 104 Бөйөк Ватан һуғышы ветераны һәм уларҙың ҡатын­дары сертификат алды. 2014 йылда ла был эш әүҙем барҙы, быйыл да дауам итә. Етем балаларҙы торлаҡ менән тәьмин итеү бурысы ла онотолмай.
Халыҡтың теге йәки был ихтыяжын белер өсөн һәр йыл башында ауылдарға йыйылышҡа сығабыҙ. Хакимиәт башлығы булараҡ, аҙнаның һәр кесе йомаһында граждандарҙы ҡабул итеп, уларҙың проб­лемаларын хәл итеүҙе шәхсән кон­тролдә тотам. Быларҙан тыш, ауылдарҙа “асыҡ ишектәр” көндәре үткәреү өсөн күсмә оператив кәңәшмәгә йыйылабыҙ. Ғөмү­мән, районда хәл тотороҡло, халыҡ менән аралашып, аңлашып эшләйбеҙ.