Сәфәр башы
Үзбәкстанға Башҡорт мәҙәниәте фестиваленә командировкаға ебәрелеүем хаҡында ишеткәс, берсә тулҡынландым, берсә ҡыуанып та ҡуйҙым. Нимә генә тимә, һәр сәфәр күңелде – яңы хистәр, зиһенде көтөлмәгән уй-фекерҙәр менән һуғара. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса 35 мең тирәһе милләттәшебеҙ йәшәгән төбәктә Зәки Вәлиди исемендәге башҡорт ижтимағи-мәҙәни үҙәге лә эшләп килә.
Юлға сығыр алдынан уның етәксеһе Илшат ағай Хәсәнов менән бәйләнешкә инеп, самолеттарҙың ваҡытын хәбәр итәм. “Мәскәү аша осаһығыҙмы ни? Алданыраҡ килегеҙ. Тура осҡандары ла бар бит”, – тиһә лә, аҙнаһына бер тапҡыр шаршамбы көндә Үзбәкстандың баш ҡалаһы Ташкентҡа юлланған “тимер ҡош”ҡа тап килтереп булманы сәфәр башын. Бер уйлаһаң, ҡыҙыҡ инде ул ил менән ил араһындағы бәйләнештәр: Ҡаҙағстан, Үзбәкстан кеүек республикаларҙа Башҡорт­остандан әллә күпме халыҡ йәшәй, ә тура самолет ҡаҙаҡ еренә бөтөнләй юҡ, үзбәктәргә аҙнаһына бер тапҡыр ғына икән. Дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре, иҡтисади-сәйәси бәйләнештәр хаҡында һөйләүе лә ауыр булып китә бер самолеттан икенсеһенә әллә нисәмә тапҡыр күсеп ултырып йөрөй башлаһаң.
Нисек кенә булмаһын, мин – аэропортта. Халыҡ шығырым тулы. 2015 йылда баш ҡалабыҙҙа үтәсәк ШОС һәм БРИКС саммитына әҙерләнә халыҡ-ара аэропорт бинаһы, шуға күрә бөтәһе лә әлегә бер залда. Ирекһеҙҙән өймәкләшеп, өйкөлөшөп торған ир-егеттәргә күҙ һалам. Оҙатырға килгән иремә: “Ҡарап торһаң, ниндәйҙер халыҡ-ара кимәлдәге, Рәсәйҙәге ғилми сараларға осҡан кешеләргә лә оҡшамағандар, үҙҙәре шул тиклем күмәк”, – тигән һорау менән бағам. Таблола ҡабынған бер һүҙ бөтәһенә лә яуап булды ла ҡуйҙы. Кемдәргәлер күңел нескәреүем аңлашылып та етмәҫ, әммә субырлап күҙҙән йәш тамды:
Эркелешеп теҙелешкән ирҙәр,
Таблоларҙа яна – Салехард!..
Быны күреп ниҙәр әйтер ине
Себерҙәрҙән ҡасҡан Сәлих ҡарт?

Себерҙәрҙән ҡасып ҡайтҡан бит ул
Тыуған иле тиеп, ер-һыуы.
Тойоп ята микән ошо бабай
Илдә ҡатындарҙың ярһыуын?

Белеп ята микән уландары
Ят икәнен тыуған ерендә?
Себерҙәргә башҡорт киткән һайын,
Бәлки, әйләнәлер гүрендә?..

Эркелешеп теҙелешкән ирҙәр –
Кемдәрҙеңдер ире, атаһы.
Их, ҡулыңдан килеп һәр береһен
Эшле итеп алып ҡайтаһы...

Әзмәүерҙәй мыҡты ағайҙарым,
Һыу һөлөгө кеүек ҡустылар,
Ҡарайым тип ишле ғаиләләрен
Йөрәктәрен усҡа ҡыҫтылар!

Аэропортта яугир вариҫтары,
Яу сыҡҡандай, баҫҡан теҙелеп.
Сәфәр һайын милли айбарлыҡ та
Янып-һүнә кеүек иң элек.

Саралары барҙыр, күреүсе юҡ –
Илдән ирҙе һөрә был алым.
Эркелешеп теҙелешкән ирҙәр,
Таблоларҙа янды – Когалым...
Ни хәл итәһең инде, әммә был – беҙҙең ысынбарлыҡ!..
Мәскәү аша остом Ташкентҡа. Ете сәғәт көткән арала Шереметьевонан Мәскәүгә барып килергәме икән тип уйлап та алғайным, әммә 70 һумлыҡ автобустарҙың өсәр сәғәт тығында ултырыуы, ә 35 минутта Белорус вокзалына барып еткән электричкаларҙың 480 һум тороуы ниәттән кире дүндерҙе. Тиҙлек һәм уңайлыҡ өсөн түләргә кәрәклеген монополистар яҡшы аңлаған.
Шереметьево аэропортында ниндәй генә сувенирҙар, китаптар юҡ! Классик авторҙарҙың китап магазиндарында тапмаҫ йыйынтыҡ­тарын күреп, бер аҙ шаҡ ҡатып торҙом. Сыңғыҙ Айтматовтың һайланма әҫәрҙәрен 2000 һумға һаталар, Есениндың сувенир вариантта эшләнгән китабы 1800 тора. Хатта Олжас Сөләймәновтың әҫәрҙәре лә сыҡҡан һатыуға – 900 һум. Шуныһы ҡыҙыҡ: Өфөнөң затлы магазиндарында был китаптарҙы табыуы ҡыйын, ә бында хаҡтар тешләшә... Ризыҡ менән дә шул хәл: йылы аш, һурпаға әллә ни өмөт итеп тә булмай, аш-һыу аэропорттарҙа ҡапҡылап алыу өсөн генә бешерелгәндәй. Сәйҙән хәҙер, ғөмүмән, бик сәйер тәм килә. Ҡараһын табыуы ла еңел түгел икән. Сәй – ҡара, әммә әллә ниндәй тәмдәр ҡушылған, төрлө химик матдәләр еҫе борҡоп тора. Уның ҡарауы, зыянлы булыуҙары хаҡында ғалимдар яҙып сыҡһа ла, әллә ниндәй фекерҙәр әйтелһә лә, радио-телевидение хәбәр итеп торһа ла, бутербродтар, гамбургерҙар, чизбургерҙар халыҡ араһында һаман да популярлыҡ менән файҙалана.
Самолетҡа ултыра башлау хаҡында иғлан иттеләр. Ташкентҡа осоу өсөн 26-сы сығыу урынында йыйылалар. О-о-о! Бында килеп еткәс, үҙемде бер үзбәк мәхәлләһенә эләккәндәй хис иттем. Халыҡтың 95 процентынан күберәге – үзбәктәр. Бер мәл беләгенә утын тейәгән кеүек йәшел паспорттар һалған полиция хеҙмәткәрҙәре килеп етте, улар артынан ике рәткә теҙелешеп атлаған Үзбәкстан вәкилдәре күренде. Аңлағанһығыҙҙыр инде – Мәскәүҙән депортация менән тыуған яҡтарына юллана улар. Араларында һылыу-һылыу ҡатындар ҙа бар. Эш эҙләп кемдәр ҡайҙа ғына йөрөмәй ҙә ниҙәр генә күрмәй... Самолетҡа башта уларҙы индерҙеләр, аҙаҡ бизнес-класс пассажирҙары, балалылар һәм башҡалар атланы. Һары сәсле сөм-ҡара күҙле кескенә үзбәк малайы (ике йәш самаһы) атаһы менән ҡайтып бара. “Әсәйегеҙ ҡайҙа?” – тип ниңә һораштым икән, тинем, “Наша мама умерла!” тигән яуапты ишетеп. Ҡатыны мәрйә булған был йәш ирҙең – Оксана. Малайының исеме лә русса – Никита. Ҡарашына оло ҡайғы кисергәнлеге һеңгән кескәй генә баланың. Дүрт сәғәт осҡан самолетта мыжыманы ла ул, бер нәмә таптырманы ла, йә йоҡлап, йә уянып, ян-яғына ҡаранып тик барҙы.
Ысынлап та, самолеттың эсе лә хәҙер үзбәк ауылын хәтерләтте. Халыҡ үҙ-ара туған телендә һөйләшә, бер-береһе менән иркен аралаша. Килеп төшкәс, телгә бәйле был күренеш артты ғына. Иғландар үзбәксә әйтелә, бар алтаҡталар, яҙыуҙар ҙа дәүләт телендә. Латин графикаһы киң ҡулланылышта, русса яҙмалар һирәк осрай.
Мәскәүҙә Үзбәкстанға осҡан өсөн декларация кәрәкмәй, ә бына Ташкентта ошо ергә аяҡ баҫыу хаҡында ике данала документ тултырыла. Унда үҙең хаҡында ғына түгел, йөгөң, уның ҡиммәте, ауырлығы, һаны теркәлә. Таможняла оҙаҡ тотҡарланманым, ә бына баяғы бәләкәй малай менән атаһын үткәрмәнеләр. Улай ғына ла түгел, уларҙы ҡайҙалыр алып киттеләр. Баланың әсәһе булмауы аптыраттымы икән бындағы хеҙмәткәрҙәрҙе, әллә документтары теүәл түгелме? Хәйер, хәҙер былар миңә ҡараңғы, әммә үҙ иленә ҡайтҡан егетте иле ҡабул итһен инде, ниндәйҙер шик булһа, Рәсәй таможняһы был баланы сығармаҫ ине бит!..

Заманса, зауыҡлы ҡала

Мине Зәки Вәлиди исемендәге башҡорт ижтимағи-мәҙәни үҙәге етәксеһе урынбаҫары Альбина Солтанова ҡаршы алды. “Баш­ҡортостан” гәзитендә уның әсәһе – Рәлиә апай Ҡәрипова хаҡында мәҡәлә быйыл көҙ башында ғына сыҡҡайны. Альбина әсәһенең эшен дауам итә. Рәлиә апай уларҙы – өс ҡыҙын – эшлекле, булдыҡлы итеп үҫтергән. Үзбәкстанда йәшәһәләр ҙә, һәр йәйҙе Башҡортостандың Дәүләкән районында үткәргәндәр. Шуға күрә уларға тыуған мөхит, тыуған төйәк бик яҡын. Мин килгән көндә үк ике сәғәттән ҡыҙҙарҙың өлкәне Зөлфиә йәшәгән еренә – Дубайға ҡайтып китте. Уның улы Ташкентта үҫә, Альбинаның ғаиләһендә тәрбиәләнә. Ҡыҙҙарҙың Дәүләкәндә тыуыуы, килеп төшкәс тә ғаиләлә өс малайҙы (минең балалар йәшендәләр) тап итеүем күңелде күтәреп ебәрҙе. Әйтерһең, тыуған еремдән 2300 саҡрым алыҫлыҡта түгелмен. Донъя түңәрәк тигәндәре шулдыр инде, ҡыҙҙарҙың өсөнсөһө менән ситтән тороп танышам тиһәм, беҙ икебеҙ ҙә бер кендек әбейенең балалары булыуы асыҡланды. Кеселәренең исеме – Софья. Сафиялыр, тигән булам.
– Юҡ, Софья! Уға донъяға килергә Дәүлә­кәндәге билдәле акушер-гинеколог Софья Петровна ярҙам иткән. Ул булмаһа, әсәйебеҙ ҙә, һеңлебеҙ ҙә иҫән булмаҫ ине. Ғәзиз кешебеҙ уның хөрмәтенә һеңлебеҙгә исемен ҡушты, – тип аңлатты Альбина.
Бына һиңә мә! Был исем миңә лә бик таныш, йәһүд милләтле Софья Петровна Морголец бөгөн яҡты донъяла юҡ инде, әммә уның юғары профессионал булыуы хаҡында оҙаҡ йылдар һөйләр әле Дәүләкән халҡы. Ана бит хәбәр хатта үзбәк ерендә лә ишетелеп тора. Бөгөн Софья Германияла йәшәй.
Ташкент менән танышыуҙы иртүк баш­ланыҡ, сөнки төндә килеп төшкәс, әңгә­мәләшеүгә лә, аралашыуға ла ваҡыт бик самалы ине. Юлда аҡсаңды юғалтып ҡуйырһың, карточкаға һал тигән кәңәш мине тамам аҡсаһыҙ итте. Бында бер ерҙә лә “Сбербанк”тың эш хаҡы күсерелгән карточкалары эшлекһеҙ булып сыҡты. Етмәһә, шәмбе көн Ташкентта бер банк та эшләмәй. Ярай кредит карточкаһы бар ине, унан аҡса алып булды. Тик әлеге лә баяғы китап магазиндары ябыҡ. Бик теләгәйнем мәшһүр Зөлфиәнең, Абдулла Ариповтың, башҡа шәреҡ шағирҙарының китаптарын алып ҡайтырға, булманы инде. Ярай, киләһе йыл Әҙәбиәт йылы бит, бәлки, китаптар ил буйлап магазиндарға таратылыр.





(Дауамы бар).