Дәүләт милке –
шәхси ҡулда

Һуңғы ваҡытта был ауылға ялға бара алмайым, сөнки туғандарым Әбдрәшит ауылына күсеп китте. Аҙаҡҡы тапҡыр Яңауылға бынан ике йыл элек барырға тура килде. Бейек тау башына менеп, тирә-яҡтың гүзәллегенә һоҡланып ул­тырҙым. Шунан урман эсенә алып ин­гән юлдан таныш аҡланға ыңғайланым. Урман эсенә кереү менән уның ныҡ үҙгәргәне күҙгә салынды. Элекке ҡуйы, күккә олғашҡан имән ағастары һирә­гәйгән, ҡап-ҡараңғы булып ятҡан урман үтәнән-үтә күренеп тора. Бер аҙҙан юлда ултырған ғәйәт ҙур йөк маши­на­һына тап булдым. Кемдер алан-йолан ҡаранып, һирәгәйеп ҡалған имән ағас­тарын бензин бысҡыһы менән киҫеп ауҙара ла әлеге машинаға тейәй ине. Минең килгәнде күреп, балта тотҡан әзмәүерҙәй бер ир эргәмә йүгерә-атлай килеп етте лә бынан ҡыуа башланы.
– Шәхси урманың бармы әллә? – тинем уға ҡаты ғына.
– Эйе, был урман минеке, һатып алдым, – тине ул күҙен дә йоммай.
Был яуапҡа башта бик аптыраным. Шунан төшөндөм: аҡса диктатураһы хөкөм һөргән заманда бер нәмәгә лә ғәжәпләнергә ярамай. Ә бит дәүләт милке булараҡ, урмандарҙың шәхси милеккә әүерелмәгәнен барыһы ла белә. Әгәр ҙә диләнкә алып, ағас киҫ­һәләр, мине ҡыуырҙар инеме? Әлбит­тә, юҡ. Тимәк, урман хужалығы менән бер булып, ағастарҙы урлап киҫәләр.
Юлымды дауам иттем, сөнки әлеге ир янына икенселәре лә тартыла баш­лағайны. Шулай ҙа уның «урман минеке» тигән һүҙҙәре йөрәкте һыҙлатмай ҡалманы. Тимәк, байҙар бөгөнмө-иртәгәме урмандарҙы үҙ ҡулына төшө­рөргә өмөт итә. Үҙемә һорау бирҙем: быуаттар буйы беҙҙең халыҡтыҡы булған ерҙе, ата-бабаларыбыҙҙан ҡал­ған ошо урмандарҙы баҫып алып, уларҙы шәхси милеккә әйләндерергә йыйынғандар икән, беҙ ни эшләргә тейеш?
Атай-олатайҙар аманатына хыянат итмәйек тиһәк, ҡул ҡаушырып тик ятырға тейеш түгелбеҙ. Ә бит илдә ер һатыу киң ҡолас йәйгән. Төрлө ойошма, учреждениеларҙың ерҙәрен һатып алып бөткәс, хәҙер ауыл хужалығына ҡарағандарына йәбештеләр. Олигарх, банк хужалары, халыҡ-ара финанс даирәләре илебеҙҙең барлыҡ завод-фабрикаларын, баҡыр, алтын рудниктарын һатып алып бөттө. Ерҙәрҙең дә байтағы байҙар ҡулында. Бөгөн әлеге байлыҡҡа туймаҫ бәндәләр ҡалған ерҙәргә, һыуҙарға, урмандарға, халҡы­быҙ ҡомартҡылары булған шихандарға ҡомһоҙ ҡараштарын йүнәлтә. Яңыраҡ ауылдан-ауылға йөрөп, “буш ятҡан” ерҙәрҙең иҫәбен алдылар. Был да тиккә генә түгел. Йәнәһе, был ерҙәр файҙаһыҙға тик ята, тигән һылтау ме­нән уларҙы нисек тә булһа шәхси ҡулдарға тапшырырға тырышалар. Был әшәке тырышлыҡ, ынтылыш – алыпһатарлыҡҡа юл асырға маташыу.
Һыуҙарҙы шәхси ҡулдарға биреү тураһындағы закондың сығыуына ла байтаҡ ваҡыт үтте. Күп быуаларға, күлдәргә яҡын да килеп булмай хәҙер. Телевидение иртәнән алып кискә тиклем урман янғындары тураһында күр­һәтеп кенә ҡалмай, улар арҡаһында илдең иҡтисадына күпме ҡаза килеүе хаҡында һөйләп тора. Был да тиккә түгел. Халыҡты психологик яҡтан әҙерләгәндәре күренеп тора. Йәнәһе, хужаһы булмағанлыҡтан урмандарҙы йүнләп ҡарамайҙар. Былай булғас, уларҙы шәхси ҡулдарға тапшырырға кәрәк. Ер-һыу, тәбиғәт байлыҡтары Хоҙай тарафынан халыҡҡа бирелгән. Урмандар, һыуҙар, алтын, көмөш, баҡыр, нефть, газ кеүек ер аҫты һәм ер өҫтө байлыҡтары дәүләт милкенә, йәғни халыҡ милкенә, әүерелергә тейеш.

Ҡоро ашъяулыҡҡа
доға булмаҫ

Дөрөҫ, ауылдарҙа ҡайһы бер ерҙәр ысынлап та буш ята. Бында крәҫ­ти­ән­­дең бер ғә­йебе лә юҡ. Ер­ҙе һөрөү, ун­да иген культураларын сәсеү эше дәү­ләт ярҙамында башҡары­лырға тейеш. Ер эш­-кәр­т­кән эш­ҡы­уар­ҙарға, ауыл хужалығы коо­пе­ра­тивтарына көс етмәҫлек һа­лым­дар билдәләп, дәүләт үҙ мән­фәғәтен генә ҡайғырта. Крәҫ­тиән­гә пай ерҙәре бүлгән булдылар. Был ерҙәр уларға ҡуртымға бирелгән дәүләт милке бу­лып тора. Күп ауыл­дарҙа уларҙы эшкәртергә техника юҡ. Колхоз, совхоз­дарҙы тар­ҡат­ҡан осорҙа элекке рә­йес­тәр, директор­ҙар ауыл ху­жа­лығы техника­һын мутлашыу юлы менән теләһә кемгә һатып, үҙҙәренә аҡса эшләне, ә ҡайһы­ла­ры техниканы арзан хаҡҡа “һа­тып” алды ла үҙҙәре фер­мер булып китте. Ха­лыҡтың тиҫтәләрсә йыл йый­ған бай­лығы шулай итеп хужалыҡ түрәләре тарафынан туҙҙы­рылды йәки оятһыҙ рәүештә үҙләштерелде.
Бөгөн крәҫтиәнгә хосуси ми­лек итеп ер биреп бар­майҙар. Юғарыла ултырған чиновниктар уны байҙарға һатырға тырыша. Ни өсөн икәне билдәле: улар халыҡ мәнфәғәте­нән бигерәк үҙ­ҙәренең кеҫә­һен ҡайғырта. Шулай ҙа батып барыу­сыға һалам ырғытыу рәүешендә булһа ла ауыл хужалығы кооперативтары төҙө­нөләр. Элекке данлыҡлы “Таймаҫ” сов­хозының “Үр­нәк” бүлексәһендә лә ошон­дай хужа­лыҡ, йәғни АХК ойоштор­ҙолар. Шәфҡәт исемле бер туған ҡус­тым 2000 – 2005 йылдарҙа унда рәйес булып эшләне. Бығаса Илкәнәй урта мәктәбендә директор булғайны. Яңы­раҡ ҡустым менән ауыл хужалығы һәм кооперативтар тураһында һөйләшеп ултырҙыҡ. Бына нимәләр хаҡында бәйән итте ул:
– Бөгөн ауыл хужалығы юҡ бит ул. Һәр районда күҙ буяу өсөн бер нисә хужалыҡ төҙөнөләр. Юғарынан килгән ҡунаҡтарҙы, комиссия ағзала­рын шунда алып баралар. Ярай, беҙ ҙә элекке “Үрнәк” бүлексәһендә кооператив төҙөгән булдыҡ. Техника булма­ғанлыҡтан ер һөрөп тә, иген сәсеп тә булмай. Сәскән хәлдә лә, уңышты йы­йып алыу – бер бәлә. Элекке техниканы совхоз етәкселәре ҡайҙалыр осорған. АХК төҙөү күҙ буяу менән бер. Ауыл хужалығын үҫтереү өсөн яһалма рә­үештә предприятие булдыралар...
Шулай уҡ МТС-тар төҙөнөләр. Кооперативтарға ярҙам итеү маҡ­сатында, йәнәһе, уларҙа комбайндар паркын булдырҙылар. Ул комбайндар ураҡ осоронда килә лә мең ҡыйынлыҡ менән үҫтергән игенебеҙҙе йыйып, шун­да уҡ ашлыҡты үҙҙәренә алып китә. Был хәйерсене ҡараҡтан талатыу ме­нән бер. АХК-ның үҙенә бә­ләкәй генә өлөш тороп ҡала. Ул иген киләһе йылға сәсеү өсөн яғыулыҡ һа­тып алырға ла етмәй. Ашлама тура­һын­да әйтәһе лә түгел. Әгәр гекта­ры­нан 30-40 центнер уңыш алһалар, был ярҙам һөҙөмтәле булыр ине. Ә беҙҙең сәсеүлектәрҙә гектар ҡеүәте 12-18 центнерҙан артмай. Отчет биргәндә иһә уңышты 2-2,5 тап­ҡырға арттырып күрһәтәләр. Ике отчет төҙөлә: береһе – эске хужалыҡ, икен­сеһе министрлыҡ өсөн.
– Халыҡтың психологияһы ла бик ҡыҙыҡ, – тип дауам итте Шәфҡәт. – Йы­йылыштарҙа һүҙ ҡуйыртырға, кәңәш бирергә яратҡан кешеләрҙең үҙаллы эшләргә ҡулынан килмәй. Уларҙы мәж­бүри эшләтергә кәрәк. Ә ысын тир түк­кәндәр бармаҡ менән генә һанар­лыҡ. Халыҡты нисек уя­тыр­ға? Шуның арҡала эскелек, суицид, өмөт­һөҙлөк, буйҙаҡлыҡ киң тарала ла инде.
Минең башҡа райондарҙа ла кооператив етәкселәре араһында таныштарым күп булды. Уларҙан йә солярка, йә иген орлоғо, йә техника һорап йөрөгән саҡтар бар ине. Мәләүез, Ишембай, Федоровка райондарында хәл беҙҙе­кенән бер ҙә артыҡ түгел, насарыраҡ булған хужалыҡтар ҙа бар. Ни тиһәң дә, беҙгә эргәләге Ҡансура газ һаҡлағыс предприятиеһы аҙыраҡ ярҙам итә торғайны. Әммә гел генә уларҙан телә­неп йөрөп булмай бит инде.
Хөкүмәттең ауыл хужалығына ҡара­та мөнәсәбәте әлегеләй дауам итһә, был өлкә бер ваҡытта ла күтәрелмә­йәсәк һәм крәҫтиән халҡының башы фәҡирлектән сыҡмаясаҡ. Ә бит беҙҙә берәүҙәр иҫ киткес ҙур байлыҡҡа хужа, икенселәре хә­йерселектә йәшәй. Шул буламы ни ғә­­ҙел­лек, демократия?! Ха­лыҡ­ты хәйерсе яһаған, уны ҡол итә торған демократия беҙгә нимәгә кәрәк? АҠШ менән Рәсәйҙе са­ғыш­тырып ҡара­йыҡ. Икеһе лә капиталис­тик юлдан ба­ра, ләкин йәшәү рәүеше ике­һендә ике төрлө. Көнбайыш капиталис­тары менән беҙҙең капиталист-олигарх­тарҙы ғына алайыҡ. Сит илдәге “Мерседес-Бенц” машина эшләү компания­һының 100 йыл дауамында туплаған капиталын беҙҙең олигархтар ике йылда эшләй. Юғары килем алған пред­прия­тиеларҙың акцияларын әлеге олигархтар ҡулынан тартып алып, дәүләт ҡулына, йәғни халыҡҡа, тапшырырға кәрәк.
Тағы ла шуны әйтергә кәрәк: ҡайһы бер район етәкселәре Башҡортостан Хөкү­мә­те алдында үҙҙәрен яҡшы яҡтан күрһәтер өсөн сапҡан бесәнде лә яҙҙан уҡ арттырып күрһәтә. Йәнәһе, августа икенсе тап­ҡыр сапҡан ваҡытта бесәнде күп алыр­быҙ, тип уйлайҙар. Әммә 2010 йылда ҡоролоҡ май айында уҡ башланып китте, һәм эҫелек икенсе тапҡыр сабырға мөмкинлек бирмәне. Хатта ваҡ йылғалар, шишмә­ләр, күп кенә ҡойолар ҡороп, һыуһыҙ ҡал­ды. Быларҙа бесән күплегенә ышанып, әлеге райондарҙы бәлә-ҡаза зонаһы тип иғлан итмәнеләр. Ҡоролоҡтан зыян күр­гән район тип билдәләнмәгәс, улар дәү­ләт дотация­һын да ала алманы. Ху­жа­лыҡтар бөл­гөнлөккә төштө. Бы­­на нимәгә кил­терә күҙ буяу, алдашыу...
– Хужалыҡ юғары килем алһын, рентабелле булһын өсөн нимә эшләргә кәрәк? – тигән һорау бирмәйенсә булдыра алманым.
– Тырышып эшләгәндә лә, ерҙән юға­ры уңыш алғанда ла, малсылыҡтың етеш­тереүсәнлеген күтәргәндә лә бө­гөн бер нисек тә рентабелле хужалыҡ төҙөп булмай. Бына ҡара: 8,5 тонна бойҙайҙы дәү­ләт 17 мең һумға һатып ала. Бер тонна солярканың хаҡы ла — 17 мең һум. Ти­мәк, бер тонна солярка алыр өсөн 8,5 тонна иген бирергә кәрәк, сөнки дәүләт хаҡы менән бойҙайҙың бер тоннаһы 2000 һум тора. Һөттө лә комбинаттар крәҫ­тиән­дән литрын 3-5 һум менән алып, 22-26 һумдан һата, – тип көрһөндө ҡустым.
***
Йомғаҡлап шуны әйтер инем: Ук­раи­налағы хәл-ваҡиғалар арҡаһында ки­леп тыуған Көнбайыш санкциялары Рәсәй Хөкүмәтен, ниһайәт, ауыл хужалығына йөҙ менә боролорға мәжбүр итә башланы. Хәйерле аҙым булһын был, тигән теләктә ҡалайыҡ.