Әле, мәҫәлән, уҡыусыларҙың төп маҡсаты һәм иң ҙур бәләһе – Берҙәм дәүләт имтиханын тапшырыу. Өлкән кластарға етәрәк балалар ҙа, ата-әсәләр ҙә, шулай уҡ уҡытыусылар ҙа тыныслығын юғалтып борсола, хәүефләнә башлай. Репетитор яллау, курстарға йөрөү, аҡса әҙерләү, өҫтәмә дәрестәр үткәреү – барыһының да был мәшәҡәттәрҙән башы ҡата. Әйтерһең дә, ошо имтихан баланың бөтә яҙмышын хәл итә. Әлбиттә, яҡшы уҡып, тейешле баһа алыу, тормошта үткер булыу бер ҙә насар түгел. Тик теләге булып та, уҡыу йортона инә алмаған буласаҡ намыҫлы, үҙ эшенә мөкиббән һөнәрмәндәр, хеҙмәткәрҙәр генә хыялынан, тормоштағы ғәҙеллектән, күңелдәренә йылы өргән туған мәктәптәре йөҙөндә мәғариф системаһынан төңөлә. Яҡшы уҡығандарҙың да үҙ һөнәренә тоғро булыуы бар, әрһеҙҙәрҙең дә ҡайҙалыр юғары вазифа биләп ултырыуы мөмкин. Ә тормошта иң мөһиме нимә? Минеңсә, яҙмышыңа рәхмәтле булып, шулай ҡәнәғәт йәшәү. Тик шуныһы: халыҡтың төп өлөшөн тәшкил иткән, илде, йәмғиәтте тотоп торған урта ҡатлам ғына тормошта риза булырлыҡ шарттарға, мөмкинлектәргә эйә буламы икән?..
Мәктәпте тамамлаған йәш кешенең күңелендә ошондай рәнйеүҙәр, төңөлөүҙәр, шулай уҡ кәмһенеү һәм кәмһетеүҙәр, ҡанат һыныуҙар булмаһын өсөн мәктәптә иғтибарҙы баланы сыныҡтырыуға, унда кешелек сифаттарын үҫтереүгә йүнәлтеү зарур. Был тырышлыҡ һәм сабырлыҡ талап иткән хеҙмәтте башланғыс кластан уҡ башлау мөһим. Балалар менән эшләгәндә йыбанмаҫҡа, көсөңдө йәлләмәҫкә кәрәк. Сөнки уларҙың аңлы тормошондағы тәүге аҙымдары нәҡ уҡытыусы биргән белемгә, тәрбиәгә, уның күңел йылыһына бәйле була. Был осорҙа бала күңеленә йәмғиәттә үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙең, аралашыуҙың, коллектив аңдың тәүге орлоҡтары һалына. Шуға күрә уҡытыусы булып ысын педагог, бала йәнле кеше эшләргә тейеш. Мәктәп йылдарында үҙләштерелгән ҡиммәттәр кешене ғүмере буйына оҙатып барырлыҡ булһын.
Беренсенән, әйтеп киткәнемсә, баланың кешелек сифаттарын үҫтереү хаҡ: бер-береңә ихтирам, иғтибар, тигеҙ ҡараш, ярҙамсыллыҡ.
Шулай уҡ кешеләрҙең тигеҙ, әммә бер иш түгеллеген, һәр кемдең үҙ фиғеле, ҡарашы, ҡыҙыҡһыныуы, һәләте булыуын аңлатырға кәрәк. Тимәк, мәктәптең икенсе бурысы – уҡыусының һәләттәрен, мөмкинлектәрен асыҡлау, ижади яҡтан үҫтереү. Был йәһәттән, төп дәрестәрҙән тыш, түңәрәктәр үткәреү, экскурсиялар ойоштороу, тәбиғәткә сығыу, ғәмәлдә ҡоштарҙы, бөжәктәрҙе күҙәтеү, шифалы үләндәр менән танышыу, төрлө йүнәлештәге ярыштар, саралар уҙғарыу, шулай уҡ йылына бер нисә тапҡыр класс менән сәй эсеү кисәһен ойоштороу файҙалы. Ошо ваҡытта, бәлки, кемдер күңеле менән генә үҙенең буласаҡ һөнәрен асыҡлар, икенсеһе үҙенең көслө яҡтарын табыр, өсөнсөһө ниндәйҙер бер өлкәнең уның асылына бөтөнләй тап килмәүен аңлар.
Кеше тормошоноң мөһим өлөшөн уның эше, шөғөлө тәшкил итә. Шуға күрә яратҡан эшеңде табыу – ярты бәхет. Ул кешегә күңел тыныслығы, тулы ҡанлы тормош менән илһамланып йәшәү мөмкинлеге бирә. Әйткәндәй, IV класта уҡығанда “Ҙурайғас, кем булырға теләйһең?” тигән һорауға, шиғыр яҙыуҙы һөнәргә һанап: “Шағирә”, – тип яуап биргәнем хәтерҙә. Хәҙер уйлайым да, ул ваҡытта тышҡы эшмәкәрлектән бигерәк, күберәк үҙемдең күңел торошон, йәшәү, уйланыу, донъяны ҡабул итеү стилен төҫмөрләгәнмендер.
Спорт — киләһе төп бурыс. Айырыуса хәҙерге заманда был шөғөлдөң әһәмиәте, файҙаһы ифрат ҙур. Бәләкәйҙән спорт менән шөғөлләнеү кешене физик һәм рухи яҡтан нығыта, унда ихтыяр көсө, рух ныҡлығы, маҡсатҡа ынтылыусанлыҡ тәрбиәләй.
Әммә, минеңсә, спорттың иң мөһим һәм көслө ҡиммәте – уның еңелеүҙәрҙе дөрөҫ ҡабул итергә, үҙ-үҙеңә ышанысты юғалтмаҫҡа өйрәтеүе. Артабан тормошта ла кеше еңелеүҙәргә, ғәҙелһеҙлеккә дусар булһа, мәктәп йылдарында алған сынығыуы уға ҡаушап ҡалмаҫҡа, һынмаҫҡа, аяғында ныҡлы баҫып торорға, һаман үҙ көсөнә ышанырға ярҙам итәсәк. Уҡыусыға шуны аңлау мөһим: еңеү яулау – бер бәхет, еңелә белеү – мең бәхет.
Киләһе баҫҡыс – тәбиғәт. Алда әйтеп китеүемсә, тәбиғәттә йыш булырға кәрәк. Уҡыусы шуны аңларға тейеш: кеше – тәбиғәт балаһы, уның өлөшө; тирә-яҡтағы тереклектән ул көс, илһам ала; кешенең тәбиғәткә ҡарата мөнәсәбәте ни тиклем яҡшыраҡ булһа, тәбиғәт тә әҙәм балаһына шул тиклем йомартыраҡ, йылыраҡ була, төрлө мөмкинлектәр бирә. Бындай һөйөүҙең һәр ваҡыт ике яҡлы булыуы шарт. Класс менән саңғы шыуырға сыҡҡан, йылға буйына боҙ киткәнен ҡарарға барған, урманда имән сәтләүеге йыйған мәлдәр хәтергә йылы иҫтәлек булып уйылып ҡалған. Тәбиғәт менән аралашыуҙан алған кинәнес, көс, шатлыҡ беҙҙә, балаларҙа, тереклеккә, йәшеллеккә ҡарата һөйөү тәрбиәләүҙә мөһим роль уйнағанына ышанам.
Артабан уҡыусыла туған теленә, халҡына, иленә, ғөрөф-ғәҙәттәренә, тамырҙарына һөйөү тәрбиәләү зарур. Ағас тамырынан үҫә башлаған кеүек, кеше лә үткәндәренән һут ала. Башланғыс кластарҙа йышыраҡ йырларға, әкиәт һөйләргә, йолаларҙы сәхнәләштерергә мөмкин. Иҫләйем, I класта “Ҡарға бутҡаһы” йолаһын үткәрҙек һәм аҙаҡ мәктәпте тамамлағансы, үҙ ролдәребеҙҙе хәтерләп, бер-беребеҙҙе мәрәкәләп йөрөнөк. Бындай йолаларҙың бөгөн дә йәштәр тарафынан үткәрелеүен беләм һәм быға ифрат ҡыуанам.
Өлкәнерәк кластарҙа уҡыусылар менән ғаилә ҡороу, үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙе көйләү, яҡшы ир һәм ҡатын булыу серҙәре тураһында һөйләшергә кәрәк. Ғөмүмән, тормош һәм уның асылы, мәғәнәһе, ҡәҙере; кеше һәм уның йәне, йәшәү маҡсаты тураһында айырым дәрестәр үткәреү файҙалы булыр ине. Мәҫәлән, ауылдың, райондың, ҡаланың оло кешеләре, аҡһаҡал-ағинәйҙәре менән осрашыу, уларҙан үҙҙәренең тормош тәжрибәһе, күңел хазиналары тураһында һөйләтеү үҙ йүнәлешен, билдәләнешен эҙләгән үҫмерҙәр өсөн бик мөһим.
Хеҙмәт дәрестәренә айырым баҫым яһау зарур. Унда өйрәнгән күнекмәләр, шөғөлдәр кешегә тормош көтөргә ярҙам итерлек итеп ныҡлы һеңдерелһен. Әйтәйек, ҡыҙҙар өсөн – бәйләм бәйләү, тегенеү, егеттәр өсөн ағас эштәре менән булыу ғаилә тормошонда ныҡ кәрәк буласаҡ. Элек өләсәйҙәребеҙ мендәр тыштарын, өҫтәл, карауат ябыуҙарын, ҡормаларҙы үҙҙәре сиккән – өй эсе шау сәскәгә күмелгән. Үҙ ҡулдары менән күлдәк тегеп, яғаларын сигеп кейгән. Ҡатын-ҡыҙ өсөн ҡул эштәре менән булыу әйтеп бөтмәҫлек файҙа бирә. Беренсенән, уның күңеле тыныслана, нервы системаһы көйләнә, был балалар һаулығына ла ыңғай тәьҫир итә, шулай уҡ йорт эсендә йәм, ҡот барлыҡҡа килә, нур тарала.
Минеңсә, уҡыу йорттары белем биреү усағынан бигерәк, тәү сиратта, ысын тормош мәктәбе булырға тейеш. Шуға күрә уҡытыусылар иғтибарын, көсөн күберәк дәрестән тыш шөғөлләнеүгә, ә дәрестә әхлаҡи ҡиммәттәргә, балалар менән дуҫтарса ултырып һөйләшеүгә, кәңәш ҡороуға йүнәлтһен ине. Эйе, балалар, үҫмерҙәр, йәштәр уҡытыусы күңелен ныҡ һиҙә һәм, ҡайһы бер ғалимдар әйтеүенсә, мәғлүмәтте тик һүҙҙәр ярҙамында ғына түгел, ә күберәк тойғолар, йән йылылығы һәм ихласлыҡ аша һеңдерә. Шуға күрә XX быуатта мәғариф системаһында уҡыусыларҙы тәрбиәләү маҡсатында ҡулланылған ҡаты тәртипкә бөгөн, белем биреү һәм башҡа системалар, ғөмүмән, йәшәйешебеҙ, кеше күңеле икенсе кимәлгә күтәрелгән осорҙа, тағы ла йөрәк йылыһын ҡушырға кәрәк.