Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
Шулай тип атайбыҙ картуфты. Был юҡҡа түгел, сөнки ошо тамыраҙыҡһыҙ йәшәүҙе күҙ алдына килтереүе лә мөмкин түгел. Уйлап ҡараһаң, кешелек өсөн яңы аҙыҡ (бер нисә быуат тарих өсөн — һыу тамсыһы һымаҡ ҡына) күпме генә ваҡыт эсендә бар донъяны яулап алды. Әҙәм балаһы уны ҡулланыу ғына түгел, үҫтерергә өйрәнде, хатта үҙе йәшәгән төбәккә, климатҡа яраҡлаштырып яңынан-яңы сорттар ҙа уйлап сығарҙы, бының өҫтөндә селекционер ғалимдарыбыҙ һаман эшләй. Шулай итеп, ҡасандыр Көньяҡ һәм Урта Америкала ҡырағай рәүештә үҫкән картуф бар ҡитғаларҙы яулап алды.

Гәзит уҡыусыларҙың һорауына яуап итеп, бөгөнгө сығарылыштан башлап картуф тураһында мәғлүмәттәр баҫтырасаҡбыҙ. Бөгөн иһә уның аҙыҡ булараҡ әһәмиәте тураһында яҙмаҡсыбыҙ.
Бер танышым: “Бөтә тәмле нәмә лә биҙҙерә, икмәк менән картуф ҡына биҙҙермәй”, — тигәйне. Хаҡ һүҙҙәр. Картуфтың тәме, файҙаһы нимәнән ғибәрәт һуң? Ябай ғына әйткәндә, организм өсөн кәрәкле бөтә төр матдә булғаны өсөн, тиһәң дә була. Шуны билдәләргә кәрәк: был матдәләр айырым-айырым түгел, ә комплекслы. Унда крахмал, аҡһым, аҡһымһыҙ азотин кислоталар, органик кислоталар, шәкәр, төрлө минераль матдәләр бик күп. Картуф уртаса 25 процент ҡоро матдәнән, 75 процент һыуҙан тора.
Крахмал — мөһим углевод, ул картуфтың калориялылығын, ярмаланыуын, аҙыҡ булараҡ ҡиммәтлелеген билдәләй. Сортына ҡарап, тамыраҙыҡтың ҡоро матдәһенең 8 – 20 процентын крахмал алып тора. Унда 50 – 100 мг процент фосфор, аҙыраҡ ҡына май, башҡа матдәләрҙең ҡушымтаһы бар. Картуфтың уртаса ҙурлығында эреләренә ҡарағанда витаминдар, шул иҫәптән, крахмал да күберәк. Иртә өлгөрә торған сорттарҙа, уртаса һәм һуңғыларына ҡарағанда, крахмал аҙыраҡ була.
Аҡһым иһә биологик ҡиммәте менән айырыла. Унда бөтә алыштырғыһыҙ аминокислоталар инә. Был йәһәттән составы буйынса тауыҡ йомортҡаһына яҡын тора. Шуға ла, сағыштырмаса аҙыраҡ булһа ла, картуфтың аҡһымы мөһим урын алып тора. Хатта Көнбайыш Европа, Төньяҡ Американың үҫешкән илдәрендә лә халыҡтың төп аҙығы картуф булып, организмды аҡһым менән туҡландырыусы ризыҡ иҫәпләнә. Бешерелгәндән тыш, был илдәрҙә ул эшкәртелгән (чипсы) килеш тә киң ҡулланыла. Мәҫәлән, 4 килограмм картуфта кеше өсөн тәүлегенә кәрәк булған (60 г) аҡһым иҫәпләнә. Ошо 60 грамдың яртыһын Рәсәй халҡы картуфтан ала. Ҡалған өлөшө ит, балыҡ, йомортҡа һымаҡ ризыҡтарға төшә. Организм өсөн кәрәк булған аҡһымһыҙ азот ҡатнашмаларының яртыһын кеше картуфтан ала. Тамыраҙыҡта 20 төрлө аминокислота иҫәпләнә.
Шәкәр картуфта глюкоза, фруктоза, сахароза формаһында була. Уларҙың составы, күләме тамыраҙыҡтың сортына бәйле. Шулай уҡ организм өсөн бик кәрәкле майҙар ҙа бар. Улар сей картуфта 0,1–0,15 процент тәшкил итә.
Органик кислоталарға килгәндә, төп өлөшө лимон, изолимон, алма, ҡуҙғалаҡ, пировиноград кислоталарынан һәм башҡа ҡатнашмаларҙан тора.
Минераль матдәләрҙе атаһаҡ, башҡа йәшелсәләргә ҡарағанда картуфта калий күберәк (бүтәндәрҙә – фосфор). Шулай уҡ магний, кальций, хлор, тимер, баҡыр элементтары бар.

Ҡышын С витаминын кеше күпселектә картуфтан ала. Яңы ғына ҡаҙылған тамыраҙыҡта 25–35 мг аскорбин кислотаһы була. Ә ҡыш һаҡлағанда (октябрь – май), ул ике-өс тапҡырға кәмей. Картуфты әрсеп ҡайнатҡанда 25 процентҡа саҡлы С витамины юҡҡа сыҡһа, ҡабығы менән бешергәндә — 20 процент.
С витамины кешегә тәүлегенә яҡынса 50 мг кәрәк. Шуға ла ҡышын көнөнә 400–450 г ҡайнатып бешерелгән йәки ҡыҙҙырылған картуф ашарға тәҡдим ителә. В1, В2, В6, РР витаминдары һәм пантотен кислоталары картуфта кәбеҫтә, кишер, ҡыяр, алмаға ҡарағанда күберәк.
Тамыраҙыҡта шулай уҡ ике төрлө алкалоид — соланин һәм чаконин бар. Бигерәк тә улар йәштәрендә күп, ваҡыт үтеү менән яйлап кәмей баралар. Кеше организмы өсөн мөһим булған алкалоидтар ҡабығында күберәк. Ҡайнатҡан саҡта (әрсеп) тамыраҙыҡтағы соланин 80 процентҡаса кәмей.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Баҙар түгел,  баҡса бирә ашлама

Баҙар түгел, баҡса бирә ашлама 31.01.2024 // Баҡса

Баҡсалағы һәр түтәл-ҡыуаҡтан биҙрәләп уңыш алыу – һәммәбеҙҙең дә яҡты хыялы. “Компостер” тигән...

Тотош уҡырға 1 287

Ҡыяр-помидор тоҙлар мәл Һыуыҡ һыуҙа тоҙланған ҡыяр

Ҡыяр-помидор тоҙлар мәл Һыуыҡ һыуҙа тоҙланған ҡыяр 15.07.2023 // Баҡса

Өс литрлыҡ банка төбөнә бер укроп һабағы, ҡурай еләге, ҡарағат, сейә япрағы һалырға. Бер рәт ҡыяр...

Тотош уҡырға 3 160

Уңышты нисек һаҡларға?

Уңышты нисек һаҡларға? 15.07.2023 // Баҡса

Сөгөлдөр һәйбәт һаҡланһын өсөн һабағын ҡул менән бороп өҙмәгеҙ, ә төбөн 1-1,5 сантиметр оҙонлоғонда...

Тотош уҡырға 1 436

Алтын йомортҡа... һарайҙа

Алтын йомортҡа... һарайҙа 21.05.2023 // Баҡса

Тауыҡ йылы тамамланды, ләкин шәхси хужалыҡтарҙа ҡош-ҡорт тотоу төп тармаҡ булып ҡала. Ите,...

Тотош уҡырға 1 145

Кишер яратһаң

Кишер яратһаң 21.05.2023 // Баҡса

Кишерһеҙ бер табынды ла күҙ алдына килтереп булмай. Уны беҙ аш, былау бешергәндә, салаттар...

Тотош уҡырға 1 146

Сәскәләр тураһында

Сәскәләр тураһында 21.05.2023 // Баҡса

– Башҡа мәшәҡәттәр менән мартта сәскә сәсә алманым. Йәй көнө баҡсаға күсереп ултыртыу өсөн әле...

Тотош уҡырға 1 380

Ер еләге үҫтереү тәртибе

Ер еләге үҫтереү тәртибе 21.05.2023 // Баҡса

Беҙҙәге һауа шарттарында ер еләгенең вегетация осоро ҡар иреп бөткәс тә башлана. Май аҙаҡтарында...

Тотош уҡырға 1 141

Нимә беләбеҙ?

Нимә беләбеҙ? 21.05.2023 // Баҡса

Картуф мал, ҡош-ҡорт аҙығында ла, сәнәғәт өлкәһендә лә киң ҡулланыла. Медицина өлкәһе ғалимдары...

Тотош уҡырға 1 206

Редис, помидор, борос...

Редис, помидор, борос... 23.03.2022 // Баҡса

Иртә яҙҙан сәсеп үҫтерелгән йәшелсә үҫентеләрен башта быяла йәки полиэтилен япма аҫтына, шунан асыҡ...

Тотош уҡырға 1 892

Һыу һибеү һәм туҡландырыу

Һыу һибеү һәм туҡландырыу 23.03.2022 // Баҡса

Июлдә баҡсала төп эштәр­ҙең береһе ул. Һыуҙы иртән йә­ки кисен, ҡояш артыҡ ҡыҙ­ҙыр­ма­ғанда,...

Тотош уҡырға 2 007

Ҡоротҡостарҙы ҡоротҡос

Ҡоротҡостарҙы ҡоротҡос 23.03.2022 // Баҡса

Туҡланыу шарттарына ҡарап, ҡоротҡостар ике төргә бүленә: беренсеһе үҫемлектең һутын һурһа, икенсеһе...

Тотош уҡырға 1 306

Әтәсте нисек һайларға?

Әтәсте нисек һайларға? 23.03.2022 // Баҡса

Ихата йәме нимәлә? Нисек кенә сәйер булмаһын — әтәстә! Һәүетемсә генә барған ауыл тормошона...

Тотош уҡырға 1 534