Донъя фабрикаһы

АҠШ-тың элекке вице-президенты, Нобель премияһы лауреаты Альберт Гор ҡа­сандыр Ҡы­тайҙы “Сәнәғәттең Сауд Ғә­рәбстаны” тип атаған. Ысынлап та, Ғә­рәб­стан нефть өлкәһендә алдынғылыҡты яулағандай, ҠХР ҙа ғәйәт ҙур етештереү баҙарын­да шундай уҡ позицияны биләй. Әле донъяла етештерелгән та­уар күлә­мендә Ҡытайҙың өлөшө 22 процент тәшкил итә, йәғни сә­нәғәт алымы менән яһалған һәр би­шенсе әйбер ошо илдә сыға­­рыла. 2011 йылда был дәүләт тәүге тапҡыр етештерелгән продукция күләме буйынса АҠШ-ты уҙып китте. Шул осор­ҙан алып алдынғылыҡты һаҡлай, үҫеште арттыра бара (донъя буйынса етеш­тереүҙә АҠШ-тың өлөшө – 17,4 %). Үҙгәртеп ҡороуҙарға 30 йыл ваҡыт сарыф ителгән. 1980 йылғы донъялағы етеште­реү­селәр исемлегендә Ҡытай, хатта Италиянан да ҡалышып, ни ба­ры етенсе урынды биләй ине.
ҠХР сәнәғәт йәһәтенән дә, социаль-иҡтисади күрһәткестәр буйынса ла әлегә тиклем күрелмә­гән йылдамлыҡ менән үҫә. Һуңғы 20 йылда эске тулайым про­дукттың артымы уртаса 10,5 процент тәш­кил иткән. Ә 2003 йылдан 2013 йылға тиклем, йәғни тиҫтә йылда, илгә рәйес Ху Цзиньтао менән премьер Вэнь Цзябао етәкселек иткән осорҙа, Ҡытай халыҡтың йән башына эске тулайым продуктты икеләтә арт­тыр­ған. Сәнәғәт революцияһы төбәге булған Бөйөк Британия бындай һөҙөмтәгә 150 йыл эсен­дә өлгәшкән. Бөтә донъя бан­кын­дағы Халыҡ-ара сағыш­ты­рыу­ҙар программаһы­ның иҫәп-хисабы буйынса, 2014 йыл аҙағына Ҡытайҙың иң ҙур иҡ­тисади державаға әүерелеүе ихтимал.
Ошондай ҡыҫҡа ғына ваҡыт арауығын­да донъяның сәнәғәт оҫ­таханаһына әйләнеү юлын ни­сек тапҡан һуң был дәүләт?

Шәхестең әһәмиәте

“Ҡытай иҡтисади мөғжизәһе”­нең бер нисә тәүшарты бар. Шуларҙың иң мөһиме – Дэн Сяопиндың сәйәси ихтыярылыр, моғайын. Унһыҙ бындай үҙгә­реш­тәр ҙә булмаҫ ине. Элекке хәрби командир, Мао Цзэдун осоронда башта вице-премьер, унан 1960 йылдарҙағы сәйәси таҙартыу­ҙар объектына әүерел­гән шәхес донъя иҡтисадында Ҡытайға ла урын тапҡан лидерға әүерелә. Бында уға сит илдә йә­шәү тәжрибәһе лә ярҙам ит­кән­дер, кү­рәһең. Үҫмер саҡтан уҡ Франциялағы заводта ҡорос ҡо­йоусы булып эшләй, унан бер йыл Мәскәүҙәге Коминтент университетында уҡый.
1970 йылда емергес “мәҙәни революция” тамамланғас, ил сетерекле хәлгә элә­гә. Уның һөҙөм­тәһендә ҠХР-ҙы аграр тө­бәктән сәнәғәти дәүләткә үҙгәр­теп ҡо­роу башлана. Дэн Сяопин етәксе­легендә­ге яңы команда дәү­ләткә йылдам ба­йығыу мөм­кинлеген биргән яңы үҫеш моделен эҙләй. Ерҙе айырым крәҫ­ти­ән хужалыҡтарына оҙайлы ҡур­тым­ға биреп, үҙәк хөкүмәт ас крәҫ­ти­ән болалары мәсьәләһен өлөш­ләтә хәл итә. Шулай ҙа Ҡы­тай донъя баҙары өсөн ауыл хужалы­ғы про­дукцияһын күпләп етеш­тереүсегә әүерелеү, экс­порт­тан табыш алыу проб­ле­маһын тиҙ арала яйға һала ал­май. 1980 йылдар башында сит ил компаниялары ҡатнаш­лығы менән нефть ятҡылыҡ­та­рының әүҙем үҙләштерелеүенә һәм нефть һатыуҙың ҡаҙна ки­леменең 20 процентын тәьмин итеүенә ҡара­маҫтан, углевод сей­малы нефть йәки газ рен­таһына йәшәрлек мөмкинлек бир­мәй дәүләткә. Был килемгә генә Пекин 1 миллиардтан ашыу кешене туйындыра алмай.
Илде донъя иҡтисади сис­те­маһына индерергә, шул уҡ ва­ҡытта берҙән-бер конкурентлы өҫтөнлөктө – бик аҙ аҡсаға ла эшләргә әҙер булған ас-яланғас кешеләрҙе – эштә файҙа­ла­нырға ҡарар ителә. Әммә ауыл хужалығы ла, дәүләт милкендәге сәнәғәт предприятиелары ла эшсе көсөнә ҡытлыҡ кисермәй. Диңгеҙ буйындағы провин­ция­ларҙа демография мәсьәләһе айырыуса киҫкенләшә. Хөкү­мәт тәүге сит ил инвесторҙарын тап ошо төбәктәргә саҡырырға ҡа­рар итә.
1978 йылдың ноябрендә Дэн Сяопин “Сингапур мөғжизәһе”нә нигеҙ һалыусы премьер-министр Ли Куан Ю менән таныша. Артта ҡалған илдән алдынғы держава яһау тәжрибәһенә эйә булған Ли Куан Ю Сяопинды ҡайһы бер принцип­тарҙың Ҡытай өсөн дә ҡулай икәнлегенә инандыра ала. Сингапурҙан ҡайтҡас, Дэн Ҡы­тай Коммунистар партияһы Үҙәк коми­тетының пленумын үткәрә. Унда иҡти­са­ди реформаларҙы башларға ҡарар ителә. Махсус иҡтисади зоналар асыу төп яңы­лыҡтарҙың береһен тәшкил итә. Донъя­лағы ҙур етештереүсе­ләрҙең Ҡытайға миграцияһы тап ошо зоналарҙан башлана. Был төбәктәр сит ил инвесторҙа­рына арзан хеҙмәт ресурсынан ту­лы­һын­са файҙаланыу мөмкинлеген бирергә тейеш тип ҡарала.
Тәүге зоналар Гонконг һәм Тай­вань янындағы Гуандун, Фуцзянь провинцияларында бар­лыҡ­ҡа килә. 1980 йылда Шэнь­чжэ­нэ, Чжухае, Шаньтоу һәм Сямыне йәлеп ителә. 1980 йылдар аҙағына хөкүмәт тотош төбәктәрҙе, хатта Хайнань тропик утрауы кеүек айырым про­вин­цияларҙы ла, ошондай зона­лар­ға әүерел­дерә.
Пекин Гонконг һәм Тайвань эшҡыуар­ҙарын тотош материкта проекттарҙы тор­мошҡа ашы­рыр­ға саҡыра. Биз­нес-бер­ләшмә был тәҡдимде ҙур теләк менән ҡабул итә. Ҡытай диаспо­ра­һы­ның башҡа вәкилдәре лә (хуацяо), айырыуса Сингапурҙағы, Малайзия, Индонезия һәм АҠШ-тағылар, әүҙем эш башлай.
Тап капитал, шулай уҡ хуаця­о­ның идара итеү тәжрибәһе тәү­ге ҙур шәхси предприя­тиеларҙы ойоштороуҙа булыш­лыҡ итә. Хуацяоның артынса Ҡытайға ҙур Көнбайыш капиталы ла килә. 1980 – 1990 йылдарҙа махсус зоналарҙағы эшселәр­ҙең айлыҡ хеҙмәт хаҡы 100 долларҙан артмай. Сит ил предприятиеһы хеҙ­мәт­кәре крәҫ­тиәнгә ҡарағанда аҡсаны һәр саҡ күберәк алғанға күрә, эшен юғалтыу­ҙан ҡурҡа, махсус талап та ҡуймай.
Иң элек Ҡытайҙа еңел сәнәғәт үҫеш ала. Махсус зоналар бөтә донъя өсөн “тегеү цехы”на әүе­релә. Һуңыраҡ электроника һәм ҡорамалдар йыйыу буйынса бихисап, шул иҫәптән Көньяҡ-Көн­сығыш Азияның “дүрт юл­ба­ры­ҫы” – Гонконг, Тайвань, Сингапур һәм Көнь­яҡ Корея – предприятиелары килә. 1980 йылдар ба­шын­­да күләмле экологик көр­сөк кисергән Япония ин­вес­тиция­ларҙың тағы ла бер мөһим сығанағын тәшкил итә. Махсус зоналар ярҙамында Ҡытайҙың көньяҡ һәм көн­сығыш провинциялары донъя иҡти­са­дының етештереү­се өлө­шөнә әүерелә.

Уңыш нигеҙҙәре

Сит ил етештереүсе­ләрен Ҡы­тайға эш­се кө­сөнөң арзан­лығы ғына йәлеп итмәй. Ошондай уҡ көстө Һиндостанда ла, Африкала ла, Көньяҡ-Көнсығыш Азияның ҡайһы бер башҡа илдәрендә лә табырға була. Әммә Пе­кин был йәһәттән өҫтәмә факторҙар тәҡдим итә.
Беренсенән, махсус иҡ­тисади зоналар ҡануниәт тарафынан айырым көй­ләнә. Һалым ставкалары кәметелә, хөкүмәт төрлө ташламалар бирә, зоналар эше­нә ҡыҫылмаҫҡа тырыша. Сит ил етештереү­селәренә үҙҙәренең һәм Ҡытай парт­нер­ҙары менән берлектәге предприя­тие­ларын асыу мөмкинлеге бирелә. Улар­ҙы асыуға түгелгән сығымды инвестор бер нисә йыл эсендә ҡаплай.
Икенсенән, Ҡытай власы хеҙ­мәтсән­дәр­ҙең хоҡуҡтарын бо­ҙоуға ла, экологик стандарт­­тар­ҙы үтәмәүгә лә әллә ни иғ­тибар бирмәй. Фабрикаларҙа урын өсөн алышҡан эшселәр ҙә дәғүә белдермәй. Экологик зыян Пекинды күптән түгел генә, ға­лимдар уны яйға һалыуға эске тулайым продукттың йыл һайын 8 процентын йүнәлтеү зарур­лығын белдергәс кенә, борсой башлай.
Өсөнсө мөһим факторҙы логистика тәшкил итә. Гуандун, Фуцзянь һәм махсус иҡтисади зоналар ойошторолған башҡа провин­циялар Тымыҡ океан ярын­да урын­лашҡан. Шуға күрә Ҡытайҙа етеште­релгән тауар­ҙар­ҙы донъя баҙарына сы­ғарыу еңелгә һәм арзанға төшә. Бынан тыш, ҠХР власы экспорт йүнә­лешендәге провинцияларҙың инфраструктураһын яҡшыртыу­ға аҡса йәлләмәй: яңы порттар, аэропорттар, тимер юл һәм автотрассалар төҙөлә.
Ниһайәт, макроиҡтисади һәм сауҙа сәйәсәте лә ҙур әһәмиәткә эйә була. Юань әлегә тиклем ирекле конвер­сия­ланған валюта түгел. Был хәл Ҡытай Халыҡ банкына экспортерҙар фай­ҙа­һына валюта курсын түбәнәйтеү, ғөмүмән, уға идара итеү мөм­кинлеген бирә. ҠХР АҠШ-тың ҙур сауҙа партнерына әйлән­гәндән алып, Вашингтон Пекин­ды юань курсын яһалма көй­ләүҙә ғәйепләй һәм уны арт­тырырға саҡыра. Әммә ҡытайҙар был кә­ңәште тоторға әллә ни ашыҡ­май.
Дәүләттең Бөтә донъя сауҙа ойошма­һына инергә ҡарар итеүе лә – бик мөһим аҙым. Был эш 2001 йылда тамамлана. Күптәр Ҡытай үҙ баҙарын асыр һәм уның конкуренция ҡеүәһенә эйә булмаған иҡти­сады емерелер тип өмөтләнә. Айырыуса, ауыл хужалығына ҡағылышлы кире фараздар белдерелә. Әммә ил­дең эске тулайым продукты йылдам артыуын дауам итә һәм тиҙҙән эре сауҙа державаһы булараҡ Германияны уҙып китә.

Эске сығанаҡтар

Етештереү йәһәтенән һуңғы 20 йыл­дағы уңыштарға ҡара­маҫтан, 2000 йылдар уртаһында сит ил инвесторҙарын ылыҡ­тырған байтаҡ факторҙар һүре­лә төшә. Был иң элек эш хаҡына ҡағыла: илдәге эшсе көсөн хәҙер әллә ни арзан тип әйтеп булмай. 1978 йылдан 2012 йылға тиклем сәнәғәттә эш хаҡы уртаса 105 тапҡырға артып, йылына 7,5 мең долларға еткән. Хеҙмәт ҡану­ниәте лә либераллеген юғалтты. 2008 йылда Ҡытай­ҙа “Хеҙмәт контракттары тураһында”ғы За­кон көсөнә инде. Ул ҠХР ҡа­ну­ниәтен төрлө илдәрҙәге прак­ти­каға яҡынайта. Үҙәк һәм урындағы властар, халыҡ һаны айырыуса күп булған провинцияларҙа социаль бола сығыуҙан хәүеф­лә­неп, хеҙ­мәт­сәндәрҙең хоҡуҡ­та­рын яҡлауға ҡа­ғы­лышлы закондарға етди үҙгәрештәр индерә. Арзан эшсе көсөн эҙләп, сит ил етеш­тереүселәренең күбеһе фабрикаларын Ҡытайҙың эш хаҡы тү­бәнерәк булған үҙәк төбәк­тә-ренә күсерә. Был хәл тауарҙы та­шыуҙа тотҡарлыҡты арттыра, законды үтәүҙән дә азат итмәй. Һөҙөмтәлә өҫтәмә хаҡы түбән булған тауарҙар етештереү­се­ләрҙең байтағы үҙ производстволарын Һиндостанға, Көнь­яҡ-Көнсығыш Азияға һәм Латин Америкаһына күсерә. Ҡулла­ныусыларҙың арта барған талаптары ла, ҡатмарлашҡан логистика ла, донъя иҡтиса­ды­ның йылдам үҙгәреүе лә Ҡытай­ҙағы етештереүселәр өсөн ярай­һы уҡ ҙур һынауға әүерелә.
Икенсе яҡтан, 30 йыллыҡ “реформалар һәм асыҡлыҡ” сә­йә­сәте осоронда Ҡытайҙа хатта алға киткән илдәрҙә лә булмаған ғәйәт ҙур күләмле эске баҙар барлыҡҡа килә. Тауарҙарҙың күп­селеге хәҙер экспортҡа түгел, ә Ҡытай халҡының ихтыяжын ҡәнәғәтләндереү өсөн етеш­тере­лә. Мәҫәлән, 2013 йылда илдә автомобиль етештереү күләме 13,9 про­центҡа артҡан һәм 21,98 миллионға еткән.
Ҡытай тарихта йылына 20 мил­лион автомобиль һатыу си­ген үткән тәүге ил булды. Маши­на эшләүселәр ассоциа­ция­­һының фаразына ҡарағанда, быйыл ба­ҙар тағы ла 8-10 процентҡа үҫәсәк. Шул уҡ ваҡытта ҡы­тай­ҙар сит ил машиналарына өҫ­төнлөк бирә. Былтыр “Ford Motor” – 49 процентҡа (935,8 мең машина), “Volkswagen” – 16 (3,27 миллион), “GM” – 11 (3,16 миллион), “Toyota” 9,2 процентҡа (917,5 мең) күберәк һатылған. Дәүләттә ҡулланыу күләме артҡан саҡта сит ил етеш­тереү­селәре технологиялар­ҙың ситтар тарафынан үҙләштере­­леүенә лә, интеллектуаль ми­лектең һүл­пән яҡла­ны­уына ла, арта барған тотҡарлыҡтарға ла, коррупцияға ла түҙергә мәжбүр.