“Беҙ, Ғафури районының Мәндем ауылы халҡы, үҙебеҙҙе борсоған мәсьәләләр менән кемгә мөрәжәғәт итергә белмәй, һеҙгә яҙырға булдыҡ. Ауылыбыҙ район үҙәгенән 30 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Юл бик насар, текә таулы, ҡырҡа боролоштар күп. Ҡырсынлы юлды ямғыр, ҡар һыуҙары йыуа, карьерға йөрөгән ауыр йөк машиналары боҙа. Ҡыш таҙартмайҙар, айҙар буйы бер ергә лә сыға алмайбыҙ. Йыш ҡына авариялар була. Ауылыбыҙҙағы берҙән-бер йәнле усаҡ – туғыҙ йыллыҡ мәктәп. Илдә барған ҡулайлаштырыу беҙгә лә килеп ҡағылды, тиҙҙән ул башланғысҡа әйләнәсәк”, – тигән һүҙҙәр менән башлана редакцияға килгән хат. Уны барлыҡ ата-әсәләр исеменән күп балалы әсә Айгөл Ғәйнетдинова яҙып ебәргән.

… Район үҙәге Красноусолды үткәс тә, асфальт юл тамамланды ла, машинабыҙ тауҙар теҙмәһенән үрмәләй башланы. Тәбиғәттең уянып килгән сағы. Берсә киҫкен боролоштар, берсә текә һырттар аша киләбеҙ. Шоферыбыҙ Азат:
– Ҡайһылай ҡурҡыныс урындар, – тип әйтеп ҡуйҙы. – Тайғаҡ ваҡытта бигерәк хәүефлелер инде.
– Шулай шул. – Үҙем ошо райондан булғас, элек-электән был юлдарҙағы аяныслы фажиғәләр күҙәтелеүе хаҡында ишетә-белә инем.
Ғәжәп матур төбәктә, тауҙар ҡосағында урынлашҡан ауыл. Тарихы 1959 йылдан башлана. Ғафури урман хужалығы ойошторолғас, уны сеймал менән тәьмин итеп тороу маҡсатында Мәндем, Аҡҡыр йылғаһы буйында барлыҡҡа килә ул. Ваҡыт үткән һайын ауыл үҫә, урта мәктәп асыла. Әммә 90-сы йылдарҙағы үҙгәрештәр еле төпкөлдәге Мәндемгә лә килеп етә, урман хужалығы тарҡала, эш булмағас, йәштәр күпләп ситкә китә башлай. Ғәҙәттә, башҡа милләт вәкилдәре күпләп күсенһә лә, түҙемлеге менән дан алған башҡорттар тыуған ерҙәренән әллә ни ҡутарылмай. Ысынлап та, бер ерҙә лә эшләмәйенсә тоттороп ҡуймайҙар. Уңғандар үҙ көндәрен үҙҙәре күрергә тырыша: күпләп мал-тыуар, ҡош-ҡорт аҫрай, бәғзеләре Себер тарафтарына юллана. Шулай йәшәп ятҡанда йәнә һынау…
Мәктәпкә боролған урында йорт бөтөрөп йөрөгән урта йәштәрҙәге ағайҙы тап иттек.
– Ирғәле Мөхәмәтдинов булам, – тип таныштырҙы ул үҙе менән.
Аңлашылмаған сәйәсәт нигеҙендә ауылдарҙың тамыры булған мәктәпте ҡороторға йыйынған саҡта, уның дәртләнеп эшләп йөрөүе тәү ҡарашҡа ғәжәп тойолдо.
– Ана, теге оста йәшәйбеҙ, – тине ул, тау үрен күрһәтеп. – Балаларға йөрөргә яҡын булһын тип, ошо ергә өй һала башлағайным…
1982 йылда һалынған мәктәп шаҡтай матур хәлдә, спорт залы ла бар.
– Мәғариф өлкәһендәге бер туҡтауһыҙ үҙгәрештәрҙән аптырап бөттөк инде, – ти мәктәп директоры Зөлфәр Кәлимуллин. – Былтыр ғына 70 мең һумға скважина ҡаҙҙырып, һыу үткәрҙек, хәҙер кабинеттарҙа йылы һыу ҙа бар. Ә быйыл килеп мәктәбебеҙҙе башланғыс ҡына итеп ҡалдырырға йыйыналар.
“Кабинеттар заманса йыһазландырылған. Юғары белемле, ижади эшләгән уҡытыусылар төплө белем бирә, төрлө яҡтан уҡыусыларҙың һәләтен үҫтерә. Балаларыбыҙҙың исеме районға билдәле. Улар конкурстарҙа, олимпиадаларҙа әүҙем ҡатнаша, урын яулайҙар, “Табын”, “Йәншишмә” гәзиттәрендә шиғырҙары, мәҡәләләре йыш баҫылып тора. Ауылда эш булмау сәбәпле, үҙ хужалығы иҫәбенә йәшәгәндәр күп. Ситтә уҡытыу өсөн сығымдар ҙә кәрәк. Ауырыраҡ хәлле ата-әсәләр ни эшләргә тейеш? Көн дә телевизорҙан миллиардлап аҡса урлаған чиновниктарҙы, етәкселәрҙе күрһәтәләр. Мәктәптәрҙе ябып, бурҙарҙың бурыстарын күпмегә ҡаплатырға була? Был турала ил етәкселәре нимә уйлай икән? Балалар ғаилә шарттарында тәрбиәләнергә тейеш тигән сәйәсәт алып барыла. Ә беҙ, киреһенсә, ата-әсәле сабыйҙы тыуған йортонан айырабыҙ түгелме?” – тигән юлдар ҙа бар хатта.
Автор дөрөҫ яҙа. Бөгөн мәктәптә бөтәһе 33 бала белем ала, һигеҙ уҡытыусы эшләй, өсәүһе – декрет ялында. Һүҙ юҡ, Мәндем мәктәбе районда насарҙар рәтендә йөрөмәй. Рәмзиә Монасипова, Фәниә Йәнмырҙина, Зәйтүнә Хәбибуллина, Земфира Мөхәмәтдинова, Гөлнара Аҡҡолова, Фәүриә Мөхәмәтйәнова, Роза Кәлимуллина кеүек тәжрибәле уҡытыусылар эшләй. Уҡыусыларҙың колледждарға, юғары уҡыу йорттарына күпләп инеүе уларҙың яҡшы эш һөҙөмтәһенә дәлил булып тора.
– Ә балалар уҡыуын ҡайҙа дауам итергә тейеш? – тип ҡыҙыҡһынам.
– Красноусол башҡорт гимназия-интернатында, – тине Земфира Мөхәмәтдинова. – Әйтеүе генә анһат. Юлдың ниндәй икәнлеген үҙегеҙ күргәнһегеҙҙер әле, район үҙәгенә барған-ҡайтҡан арала ҡот осоп тора. Быйыл ҡышты нисек кәрәк сыҡтыҡ, юл йүнләп таҙартылманы, мартта ғына дүрт авария булды. Президентыбыҙ Рөстәм Хәмитов, ауыл мәктәбе йәшәргә тейеш, бәләкәй комплектлы белем усағын ябыр алдынан урындағы халыҡтың һүҙенә ҡолаҡ һалырға кәрәк, ти. Ә беҙҙә барыһы ла киреһенсә. Райондан килгәйнеләр, бөтөн ата-әсә ҡаршы булды, Красноусолға уҡырға ебәрмәйбеҙ, тиеүселәр ҙә бар.
Хат авторы Айгөл Ғәйнетдинова биш бала тәрбиәләй.
– Үҙем медпунктта санитарка булып эшләйем, уның аҡсаһы күпме икәнлеген үҙегеҙ беләһегеҙ, – тип башланы ул һүҙен. – Ирем унда-бында эшкә йөрөп килә. Уныһы ла һәр ваҡыт булмай. Етмәһә, алдашалар, эш хаҡын бирмәй йөҙәтәләр. Киләһе уҡыу йылынан өс балам район үҙәгендәге гимназияла уҡырға тейеш. Әйтеүе генә рәхәт. Ҡайтҡан-киткән өсөн күпме аҡса китә? Бөгөн мәктәптәрҙең теләнсе урынына әйләнгәнен һәр кем белә, ураған һайын шуныһына аҡса һорайҙар, быныһына. Йәнә класс фонды, мәктәп фонды. Ә бит кейемгә лә иғтибар итергә кәрәк. Ауылда кейелгәнерәк булһа ла ярап тора, гимназияла башҡаса. Ишетеп-белеп торам: балалар бер-береһенең кейемен тикшерә, хатта ауылдыҡыларҙан көлөп маташалар. Унда, нигеҙҙә, хәлле кешеләрҙең, уҡытыусыларҙың балалары уҡый.
– Шуныһы аңлашылмай, – тип һүҙгә ҡушылды Фәүриә Мөхәмәтйәнова. – Мәктәп бөткән осраҡта ауылдар юҡҡа сыға. Был сәйәсәт үҙенең һөҙөмтәһен бер күрһәтте түгелме ни? Балалар баҡсаларын ябып, хәҙер уларҙы киренән асыу өсөн күпме сығым талап ителә. Белем усаҡтары менән дә ошо уҡ хәл ҡабатланмаҫмы?
Ашнаҡсы ярҙамсыһы булып эшләгән Ләйсән Мәүлитова ла һүҙгә ҡушылды.
– Ике мең ярымға булһа ла йөрөй инем әле. Бынан һуң нисек йәшәргә тейешмен? Ә бит ҡайһы саҡта ҡапыл ғына аҡса кәрәк. Ирең бар, ул нимә эшләй һуң, тип һорайҙар. Ул Себергә китер ине лә, һаулығы юҡ. Һәр беребеҙ студент балаларыбыҙҙы уҡытабыҙ. Уларға нисек аҡса тапмаҡ кәрәк?! Әлбиттә, бәғзе берәүҙәр, район үҙәгенә күсегеҙ, тип кәңәш бирә. Унда барыу менән, кем һиңә ер биреп ҡуя? Беҙҙә бөтәһе лә ҡағыҙҙа ғына шыма бит ул…
Оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ Мәндем уҡытыусылары менән. Һәр нәмәгә үҙ ҡарашы, фекере менән һоҡландырҙы улар. Хатта ҡайһылары, Рәсәй Президенты Владимир Путин тура эфир аша халыҡ менән аралашҡанда, телевизорҙы һүндереп ҡуйыуын да йәшермәне.
“Мәктәбебеҙҙе ябалар!” Бөгөн был мәсьәлә бер Мәндем халҡын ғына борсомай. Демографик көрсөк хаҡында ла саң ҡағабыҙ. Нимә генә тимә, ауыл әүәл-әүәлдән илде һәр йәһәттән тулыландырыусы бишек булып торҙо. Һуғыш, аслыҡ заманында ла халыҡты әлеге лә баяғы ауыл ҡотҡарҙы: игенен икте, аҙыҡ-түлек менән тәьмин итте. Ә мәктәбе булмаған ауылға ҡайтырға, нигеҙ ҡорорға кем атлығып торор?
Тауҙар араһындағы матур тәбиғәт ҡосағындағы ауылдан ауыр уйҙар менән ҡуҙғалдыҡ. Яҙ етә, бөтә тәбиғәт уяна. Әммә уҡытыусылар, балалар, ата-әсәләр йөҙөндә беҙ бындай ҡыуанысты күрмәнек. Тиҙҙән мәктәптәрҙә һуңғы ҡыңғырау шылтырар. Был юлы ул мәндемдәргә генә түгел, йәнә бихисап белем усаҡтарына, ишегегеҙгә йоҙаҡ элергә ваҡыт һуҡты, тигән уйҙа шылтырамаҫмы?