Һуңғы осорҙа матбуғатта башҡорт теленең, республикабыҙҙа дәүләт телдәренең береһе булараҡ, тормошобоҙҙа тотҡан урыны хаҡында байтаҡ ҡына яҙма донъя күрҙе. Белеүебеҙсә, дәүләт теленең үҙ вазифаһын һәр йәһәттән юғары кимәлдә башҡара алыуында әҙәби тел мөһим роль уйнай. Ошо күҙлектән филология фәндәре докторы, тарих фәндәре кандидаты Зиннур Нурғәлиндең башҡорт теленең халҡыбыҙға хеҙмәт итеүен камиллаштырыуға арналған яҙмаларының да үҙ урыны бар. Әле шуға бәйле ғалим менән әңгәмә тәҡдим ителә.

– Хөрмәтле Зиннур Әхмәҙи улы, әйҙәгеҙ, тәүҙә тарихҡа күҙ һалайыҡ – бөгөнгө әҙәби телебеҙҙең дәүләт статусы нисек барлыҡҡа килде?
– Билдәле булыуынса, башҡорт теле үҙенең бөгөнгө ҡаҙаныштарына быуаттар менән үлсәнгән оҙон юл үтеп килде. Ошо юлда уға төрки телдәр донъяһына тоғро ҡалған хәлдә бүтән телдәр, айырым алғанда, ғәрәп һәм фарсы телдәр менән тығыҙ хеҙмәттәшлек итергә тура килде. Белеүебеҙсә, башҡорттарҙың туған телдә уҡып-яҙыуға күсеүе ошо йәһәттән бары унынсы тиҫтәһен генә ҡыуа. Әлбиттә, эш бында ваҡыт үлсәүендә генә тормай. Ә иң элек уның хәҙерге донъя цивилизацияһында үҙен тиңдәр араһында тиң итеп тоя һәм таныта алыуы менән баһалана. Башҡорт теленә дәүләт статусы биреүгә өлгәшеү иһә этносыбыҙҙың милли республикаһын ойоштора алыуы арҡаһында ғына мөмкин булды. Ул көн тарихҡа 1919 йылдың 23 марты датаһы менән инеп ҡалды. Һөҙөмтәлә Рәсәйҙә тәүге милли автономиялы республика тыуҙы һәм федератив дәүләт ҡоролошона нигеҙ һалынды.
Башҡортостан Республикаһы Президенты Рөстәм Хәмитов гәзитебеҙҙең баш мөхәррире Нияз Сәлимовҡа Башҡорт Совет Автономияһы төҙөлөүгә 94 йыл тулыу уңайы менән биргән интервьюһында был хаҡта: “Әһәмиәте буйынса ул 450 йылдан ашыу элек Башҡортостандың үҙ ирке менән Рәсәй дәүләтенә ҡушылыуынан бер ҙә кәм түгел”, – тине. Ул 94 йыл элек булған ваҡиғаларҙың тарихи әһәмиәтенең ғәйәт ҙур булыуын билдәләп, “Бөгөн дә шул заманда ҡабул ителгән ҡарарҙың тормошҡа ашыуын хәстәрләргә, уны дауам итергә тейешбеҙ, Башҡортостандың республика булараҡ позицияларын йомшартырға ярамай”, – тине. Башҡортостан Президенты республиканың, Рәсәй Федерацияһы составындағы дәүләт булараҡ, үҫеш мөмкинлектәрен аныҡлап, уның мәҙәни һәм ижтимағи яҡтан ғына түгел, иҡтисади йәһәттән дә яңы үрҙәргә ынтылырға тейешлеген билдәләне.
– Тимәк, шул саҡтағы Башҡорт Автомиялы Совет Республикаһы бөгөнгө Рәсәйҙең Федератив дәүләт ҡоролошоноң тәүге нигеҙ ташы тип танылырға хаҡлы, һәм башҡорт дәүләт теленең тарихы ла үҙенең башын шул дәүерҙән ала…
– Әлбиттә, Башҡорт Совет Республикаһының тарих сәхнәһенә аяҡ баҫыуы батша Рәсәйендә донъяла яңы типтағы дәүләт ҡоролошоноң барлыҡҡа килеүен раҫлаусы ижтимағи-сәйәси күренеш булды, тип баһаларға кәрәк. Башҡорттарҙың дәүләт теле тарихы ла этносыбыҙҙың шул дәүерҙә пассионар рухлы көс булыуына дәлил була ала. Милләтебеҙҙәге дәрт, киләсәккә ышаныс, Совет хөкүмәте менән килешеүгә килгәнгә ҡәҙәр әле туған телдең милли хәрәкәттә тотҡан урынын асыҡ күрергә ярҙам иткән. Шул көндәргә ҡараған бер документта (1918 йыл, 26 ғинуар) күҙҙә тотолған Бәләкәй Башҡортостан автономияһы сиктәрендә башҡорт теленең рәсми тел вазифаһын үтәйәсәге, йәғни үҙ дәүләтенә идара итеү хоҡуғы алыуы айырым пункт рәүешендә күрһәтелә. Был беҙгә башҡорт теленең буласаҡ дәүләттең теле хоҡуғына, был дәүләт Үҙәк тарафынан танылғанға ҡәҙәр үк әле, эйә булыуы хаҡында һүҙ йөрөтөргә мөмкинлек бирә. Шуға күрә 1919 йылдың 23 мартынан һуң йәш республиканың дәүләт ҡоролошонда башҡорт теленең урыҫ теле менән бер дәрәжәлә танылыуын милли хәрәкәттән килгән милли идеяның күсәгилешлеге булараҡ ҡабул итеү хаҡ.
“Идея тик торғандан ғына килеп сыҡмай, халыҡ араһында тыуа, оҙаҡ йылдар дауамында өлгөрә. Бәлки, ул тиҫтә, хатта йөҙ йыл буйы уйланылғандыр, – тине Башҡортостан Президенты Рөстәм Хәмитов шул уҡ интервьюһында. – Дәүләтселек булдырыу, үҙаллылыҡ алыу – күп быуын кешеләренең хыялы. Улар үҙ телен, мәҙәниәтен, йолаларын үҫтерергә, иҡтисадын булдырырға теләй. Һөҙөмтәлә ошондай республика – автономиялы дәүләт төҙөп, башҡорт халҡы үҙенең үҫешенең яңы этабына сығыуға өлгәшә”. Ошо күҙлектән башҡорт теленең бер көн килеп дәүләт теле итеп танылыуы уның үҙ дәүләтселеген булдырыуға тиң ҡаҙаныш булды.
Алда әйтелгәнсә, башҡорт теле бындай аҙым яһауға быуаттар һуҙымындағы оҙон юл үтеп килде. Был уның төрки телдәр донъяһында “милли айырымланыуы”ның, үҙ йөҙөн табыуының, йәғни әҙәби телгә күсеүенең һуңғы этабы булды.
– Хөрмәтле Зиннур Әхмәҙи улы, әле беҙҙең һөйләшеүҙең төп тезисы асылда башҡорт әҙәби теленең ошо “милли айырымланыуы” мәсьәләһенә ҡайтып ҡала. Бер мәҡәләгеҙҙә һеҙ, әгәр башҡорт теле сығатай төркиенән, йәғни әҙәби теленән “милли айырымланыу”ҙы үҙаллы һәм туранан-тура кисерһә, уның өсөн был, бәлки, отошлораҡ та булыр ине һәм ул саҡта уға дәүләт теле статусын ғәмәлгә ашырыу күпкә еңелгә тура килер ине, тигән фекер үткәрәһегеҙ. Ошо тезисты асығыраҡ итеп һүрәтләһәгеҙсе…
– Ысынлап та, мин шундай фараз яғындамын. Әле һүҙ башҡорттарҙың уҡыу-яҙыу теленең сығатай төркиенән, йәғни әҙәби теленән “милли айырымланыу” процесын кисергәндә туранан-тура һәм үҙаллы үҙенең этник теленә күсә алыу мөмкинлеге хаҡында бара. Ғәмәлдә, башҡорт теле сығатай төркиенән “милли айырымланыу”ҙы татар теле менән бер үк ваҡытта бер процесс рәүешендә кисерә. Ул был саҡта сығатай төркиенән Ҡазан төркиенә күсеү рәүешендә ҡабул ителә. Билдәле татар әҙәбиәтсеһе һәм тарихсы Ғәбдулла Баттал 1925 йылда Төркиәлә донъя күргән “Ҡазан төркиҙәре” исемле китабында татар һәм башҡорт телдәренең сығатай әҙәби теленән “милли айырымланыу” процесына эске импульс биргән ҡеүәттең көсәйеп китеүен 1905–1907 йылдарға ҡайтарып ҡалдыра. Ул “…кәрәк 1905 йыл революцияһына ҡәҙәр, кәрәк был революциянан һуң… норма һәм ҡағиҙәләргә һалынған яңы бер яҙыу теле булмай”, тип раҫлай һәм шунда уҡ “сығатай яҙыу теле инде иҫкереп һәм онотолоп бара”, тип өҫтәп ҡуя. “Яңы яҙыу теле” тип уның иҫкереп, онотолоп барған яҙыу теленә алмашҡа киләсәк телде күҙ алдында тотҡаны аңлашыла, әлбиттә. Тарихсы икенсе бер урында был мәсьәләгә асыҡлыҡ индереп, “сығатай теле һөйләш теле булмайса, бер яһалма яҙыу теле, йәғни китап теле”, тип әйтеп ҡуя.
– Тимәк, ХХ быуат башында башҡорттарҙың ғына түгел, татарҙарҙың да туған телендәге яҙыуы булмауы “Ҡазан төркиҙәре” китабында ла раҫлана. Беҙгә уның авторының эмиграцияға китергә мәжбүр булыуы билдәле.
– Ғәмәлдә ул, 1921 йылдың 22 сентябренә ҡараған төнөндә Фин ҡултығы аша биш кешелек кәмәлә Финляндияға ҡасып сығып, сик һаҡсыларына бирелә. Унан Төркиәгә юл ала. Ғәбделбари Баттал Таймас үҙенең “Мин бер яҡтылыҡ эҙләгән инем” исемле китабында Рәсәйҙәге октябрь көндәренән һуң үҙе кисергән ваҡиғаларҙы тасуир итә. Ә инде әҙәби телгә килгәндә, уның был мәсьәләлә хаҡлы булыуы шикһеҙ. Сөнки БАПП-тың (Башҡортостан пролетар яҙыусылары ассоциацияһының) I өлкә конференцияһында ла (1929 йыл) әҙәби мираҫҡа ҡағылышлы ошондай уҡ фекер үткәрелә. Унда Ғөбәй Дәүләтшин үҙенең докладында һүҙ барған осор хаҡында, “ул саҡта татар әҙәби теле лә, башҡорт әҙәби теле лә юҡ ине. Татарҙар ҙа, башҡорттар ҙа төрки телдәре ғаиләһенең сығатай шиүәһендә яҙҙы”, тип раҫланы. Ул да 1905–1907 йылдар революцияһынан һуң ғына сығатай шиүәһенән яңы әҙәби телгә күсеүгә аҙым яһалды, тип бара. Был яҙыу теленең ике әҙәбиәт өсөн дә уртаҡ тел булыуы хаҡында Ғабдулла Амантай “Милли әҙәбиәтте билдәләү принциптары” тигән мәҡәләһендә (1934 йыл) тағы ла асығыраҡ әйтеп бирҙе. Ул татар әҙәбиәтсеһе Н. Ашмариндың “Татар әҙәбиәте тураһында” исемле хеҙмәтендәге (1913 йыл) татар әҙәбиәте майҙанында татарҙарҙан башҡа башҡорттарҙың да булыуы һәм уларҙың “үҙенең китабын үҙенең махсус ғибрәләре (һөйләмдәре – Ғ. А.) һәм еренең махсус терминдары менән сыбарлап бөтөүе” хаҡындағы раҫлауына таянып, “былай булғас, бында башҡорттарҙың да өлөшө бар икән” тип әйтәһе килә” тигән һығымта яһай. Шунан сығып: “Әгәр ошо телдәге әҙәбиәт татар әҙәбиәте итеп таныла икән, беҙ башҡорт яҙыусыларының да шул уҡ яһалма телдә яҙылған әҫәрҙәрен башҡорт әҙәбиәте итеп танырға хаҡлы түгелме ни?” тигән һорау ҡуя. Автор уға ыңғай яуап биреп, башҡорт әҙәбиәте тарихы өсөн мөһим асышты нигеҙләй.
Әле бит әҙәбиәттең, әҙәби телдең “милли айырымланыуы” хаҡында һүҙ бара. Башҡорт теленә килһәк, ул борондан уҡ үҙаллы тел булып йәшәп килә. Шуға күрә ул был мәсьәләне үҙ әҙәби теленән, әҙәбиәттән башҡа ла хәл итә ала. Шул уҡ ваҡытта башҡорт теленең дәүләт теле итеп танылыуы автономиялы республика ойоштороуҙың төп шарттарының береһе булды.
– Шулай булғас…
– Һис шикһеҙ, был дәүләт теле өсөн дә үҙ әҙәби теле булыуы шарт ине. Ғәмәлдә иһә беҙ алып барған һүҙҙең асылы шуға ҡайтып ҡала ла. Бер йәһәттән ул бөгөнгө әҙәби телебеҙҙең “милли айырымланыуы” мәсьәләһе булһа, икенсе йәһәттән уның үҙ дәүләт теле статусын тормошҡа ашырыуға ни дәрәжәлә һәләтле булыуы хаҡында. Башҡорттарҙың әҙәби теле Ҡол Ғәлиҙең “Ҡиссаи Йософ” поэмаһы ижад ителгән көндәрҙән килгән “милли айырымланыу” этабын үтеп, башҡорт әҙәбиәтенең дә “милли айырымланыуы”на эске импульс бирә.
(Дауамы бар).