Һүрелмәҫ дандары ҡалды
Хәтер тигәндәй... Хеҙмәт Геройҙары тураһында кәлимә һүҙ әйтәйем тип алдыма ҡағыҙ һалдым да ни сәбәптәндер баҙағандай булдым. Хәйер, быныһы ла тәбиғи бит инде. Һигеҙ йыл самаһы элегерәк нәшерләнгән “Герои труда” тигән китаптың сәхифәләрен аҡтарған һайын, әйтеп аңлата алмаҫлыҡ көс мине йәшлек йылдарына ҡабат ҡайтарғандай. Һәр биттән тиерлек таныш йөҙҙәр, Мостай ағай әйткәнсә, “шат, өмөтлө, моңһоу күҙҙәр” миңә әле лә һынамсыл ҡарай. Күңелем һиҙә, улар хәбәрсегеҙҙе үҙҙәре менән икмәк тыуыр баҫыуҙарға, йәһәннәм төбөндә мөлкөлдәгән нефтте һурған ҡоролмалар эргәһенә, сырхауҙарға йән өрөргә тырышҡан табиптар, иҫкергән йорт-ерҙе бөтәйтәм тип бил яҙмаған төҙөүселәр, бөгөнгө сабый иртәгә аң-белемле кеше булып йәшәһен өсөн йән атҡан мөғәллимдәр янына алып китмәксе. Һеҙҙең араға йәнә бик әйләнеп ҡайтыр инем дә, күптәрегеҙ фани донъяны ҡалдырып киткән. Беҙгә телебеҙҙән төшмәҫ исемдәрегеҙ, һүрелмәҫ данығыҙ ҡалды. Ә инде рәхмәтле хәтеребеҙ — үҙебеҙ менән.
Хәтер тигәндән. Уҙған быуаттың 60-сы йылдарының башы. Университетта белем эстәйбеҙ. Мөғәллимебеҙ буйсан, ыҫпай кейемле, күпереп торған мыйыҡлы Закир Шакир улы Шакиров булып сыҡты. Ағайыбыҙ оло, аҙаҡтан иҫәпләүемсә, беҙҙең алға килеп баҫҡанда һикһәненсе йәшен башлап торған сағы. Атаҡлы мәғрифәтсе-педагог, башҡорт тел ғилеменә нигеҙ һалыусыларҙың береһе тигән исеме бар. Ҡазандағы “Мөхәммәдиә” мәҙрәсәһендә Ғабдулла Туҡай менән бергәләп һабаҡ алған, торараҡ Мәскәүҙә А.М. Шанявский атлы либераль ҡарашлы мәғариф эшмәкәренең матди ярҙамы менән эшләүсе халыҡ университетын тамамлаған. Әйткәндәй, ошо уҡыу йортона белемгә һыуһағандарҙы, милләтенә, сәйәси ҡараштарына, енесенә илтифат бирмәй, иркен үк ҡабул итә килгәндәр.Закир Шакир улының артабанғы оҙайлы һәм емешле эшмәкәрлеге тураһында айырым китап яҙырлыҡ та бит... Ағайға 1928 йылда Башҡортостанда тәүгеләрҙән Хеҙмәт Геройы исеме бирелгән. Шуныһы йәнә лә күсәгилешлек ҡанундарын раҫлаймы икән, атаһынан 63 йылға ҡала, 1981 йылда, Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә Закир ағайҙың улы, Миҙхәт Шакиров, лайыҡ тип табылған.
Халыҡ бар ерҙә батыр бар
Ир-аттың егетлеге яуҙа, гүзәлдәребеҙҙең хеҙмәт ҡаһарманлығы цехтарҙа йә фермаларҙа ғына күренә, тип раҫлау ысынбарлыҡҡа хилаф ҡылыу булыр ине. “Халыҡ бар ерҙә батыр бар” тип тиктомалға ғына әйтмәгәндәр. Башҡортостан да йөҙҙәрсә егәрле, намыҫсан, башҡарған һәр эшен дәүләт алдындағы яуаплылыҡ дәрәжәһенә күтәрә алған кешеләргә ҡанат биргән. Гәзит битенең сикләнгән булыуы хеҙмәт ҡаһармандарының, исмаһам, исем-шәрифтәрен һанап сығыу форсатын да бирмәй.
Хаталанмаһам, республикабыҙҙа Социалистик Хеҙмәт Геройы исемен тәүге булып Василий Петрович Баландин алған. Кем һуң ул? Сурыта китһәң, һүҙ оҙаҡ, ҡыҫҡа ғына итеп әйткәндә, мәсьәлә шулай. Василий Петрович Мәскәү өлкәһендә тыуған, һөнәре менән тимер юл транспорты инженеры. Уның Бөйөк Ватан һуғышына тиклемге тормош-көнкүрешенә ҡағылмай ғына әйткәндә, был егеттең тәржемәи хәлендәге төп урын Өфө моторҙар производство берекмәһе менән бәйле. 1941—1946 йылдар араһында Баландин СССР авиация сәнәғәте халыҡ комиссары урынбаҫары — Өфө моторҙар заводы директоры вазифаһында эшләй, һуғыш осоронда предприятие хәрби “Як-3”, “Як-9”, “Пе-2”, “М-105” һәм бүтән бихисап самолеттар өсөн моторҙар эшләй. Фиҙакәр хеҙмәткә ихтирам билдәһе булып, директорҙарҙың тантаналы мәлдәрҙә генә кейә торған пинжәген дүрт Ленин ордены, өс Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ һәм Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары биҙәй. 1945 йылдың 16 сентябрендә, Бөйөк Ватан һуғышына тамам нөктә ҡуйылғас, инженер-авиация хеҙмәте генерал-майоры Василий Петрович Баландинға Социалистик Хеҙмәт Геройы исеме бирелә. Мәскәү янында тыуып, Өфөлә бөйөклөк үрҙәренә күтәрелеп, баш ҡалала юғары вазифаларҙа эшләп, 69 йәшендә донъяны ҡалдырған даһи аҡыллы рус кешеһе башҡорт иле өсөн дә үҙ улы ине. Әйткәндәй, Өфөлә бульвар уның исемен йөрөтә. Баш ҡаланан Белорет яғына, йәғни, бындағылар әйтмешләй, Ҡатай иленә тип сыҡһаң, юл Архангел тирәләрендә үк тау ҡыҫаландарына инеп сума. Сума тигәс тә, был тау-таш, йылғалар, урман донъяһында уҙған быуаттың 70-се йылдарында хәрбиҙәр көсө менән һалынған тигеҙ юл берсә сираттағы артылышҡа осоп күтәрелә, йәки, тын тартып та өлгөрмәйһең, текә тау тирәһендә өйөрөлә башлай. Айҙырҙаҡ һыртын — уңда, Аҡбулаҡ арҡаһын һул ҡулда ҡалдырып, Елмәрҙәк тауына ынтылайым ғына тигәндә, оло юлдан айырылған тармағы ла, Йөйәк йылғаһы ла ҡырт ҡына Инйәргә ҡарай борола. Ошонда, ике йылға ҡауышҡан урында, боронғо ла, матур ҙа Йөйәк ауылын табырһығыҙ.
Бик күп йылдар әүәл яҙған очерктарым геройҙарының береһе ошо ауылда буй еткергән, ғәжәйеп мөләйем йөҙлө, башҡорт ҡатындарында ғына була торған баҫалҡы тәбиғәтле Сәғиҙә Һашим ҡыҙы Мөхәмәтдинова ине. Элек, йәш-елкенсәккә тиҙерәк һөнәр биреү маҡсатында, фабрика-завод мәктәптәре эшләй торғайны. Сәғиҙә апай, ошонда уҡып сыҡһа ла, Белорет металлургия комбинатында бер ни ҡәҙәр эшләгәс, Донецк өлкәһендәге Харцызск комбинатында күнекмә үтә. Баҡтиһәң, унда ҡорос арҡан үреү менән иртәрәк шөғөлләнә башлағандар икән. Үҙ предприятиеһына әйләнеп ҡайтҡас, Сәғиҙә Һашим ҡыҙы эшенә уғата дәртләнеп тотона. Өҫтәмә план, социалистик йөкләмәләр һымаҡ шалтырауыҡлы төшөнсәләр ысынлап кешеләрҙе ҡанатландырғанмы, уныһы инде икеле, әммә Мөхәмәтдиноваға шәхсән ҡағылышлы бер-ике генә миҫал килтерәйем. Унынсы биш йыллыҡта ҡорос арҡан үреүсе ете йыл нормаһын үтәгән, йәғни бер миллион метр урынына миллион 800 мең метр үрмес биргән. Был оҙонлоҡтағы канат үрмесен күҙ алдына килтереп тә булмай. Ә Йөйәк ҡыҙы, нормала ҡаралғанса, өс машинала түгел, 8-10 машинала эшләй торғайны. Герой булдым, шөһрәттең Елмәрҙәктән дә бейегерәгенә күтәрелдем тип, Сәғиҙә апайҙың танау буйына ҡарап йөрөгәнен, шөкөр, күрмәнем. Ул дан татыған күптәр һабаҡ алырлыҡ ябай, күңеле ололарға ла, йәштәргә лә асыҡ ине.
Тәлғәт Лотфулла улы Рахманов тураһында ҡәләмдәштәрем күп яҙҙы. Уның һымаҡ кешеләр хаҡында ни генә тиһәң дә аҙ һымаҡ. Минең өсөн, мәҫәлән, Тәлғәт ағай ысын мәғәнәһендә легенда ине. Рахмановты илаһи сүрәттә күреүебеҙгә, әлбиттә, Илеш районының тиҫтәләрсә йылдар һәр йәһәттән өлгө булыуы сәбәпселер. Тәлғәт Лотфулла улын Илеш тупрағы, Нәже һыуы, ә иң мөһиме — Илеш халҡының ғәжәйеп эшсәнлеге, ошо фани донъяла Кеше булып йәшәүгә ынтылышы үҙенә мәңгелеккә бәйләне. Батырлыҡ, алтын кеүек, баһаһын юғалтмай
Гәзит уҡыусыларға хәҙер һорауым бар. Һеҙ егерме ике йәшендә Социалистик Хеҙмәт Геройы булып өлгөргән мосолман ҡатын-ҡыҙҙарынан берәйһен беләһегеҙме? Онотһағыҙ, хәтерегеҙҙе яңыртайым. Ул — Туймазы районының Ҡандра-Ҡотой ауылы ҡыҙы, сусҡа фермаһында эшләгән Рәмзиә Ғәйфуллина. Ошо йәш ҡатындың уңышҡа нисек өлгәшеүе тураһында тәфсирләп һөйләүҙең, бәлки, кәрәге лә юҡтыр. Мәгәр эште үҙеңдеке тип, бар ихласлығыңда һалып эшләгәндә, Рәмзиә Мөҙәрис ҡыҙына тиңләшерлек кешеләр табылмаҫ тимә. Башҡортостан Хөкүмәтенә егерме дүрт йыл етәкселек иткән Зекериә Аҡназаров ағай рус телендә нәшерләнгән “Время. Люди. Мысли” тип аталған китабында Рәмзиә Ғәйфуллина тураһында бына ни тип яҙған: “Был ҡатын рухының ҡеүәтен бер факт ҡына ла раҫлай. Йәше китеп барһа ла, өс бала әсәһе булһа ла, ул Аксен ауыл хужалығы техникумының көндөҙгө бүлегенә инде, өс йыл тигәндә, уны тамамлап, зоотехник-селекционер дипломын алды”.Хәтер баһалап бөткөһөҙ хазина икән. Ул ҡәҙерле исемдәрҙе, ихлас яратҡан һындарҙы һис кенә лә оноттормай. Һеҙ нисектер, әммә мин Бүздәк, Туймазы яҡтарына юл төшһә, Хәтмулла ағай Солтановты күҙ алдына килтерәм. Яу юлдарында Хәтмулла Аҫылгәрәй улы Дан ордендарының тулы кавалеры булған, тыныс тормошта ул Социалистик Хеҙмәт Геройы ине. Баймаҡҡа барһам, икһеҙ-сикһеҙ баҫыуҙа Риза Хажиәхмәт улы Яхин Ырымбур яғының мәшһүр комбайнсыһы Василий Макарович Чердинцев менән кемуҙарҙан иген уралыр тип, уларҙы эҙләй башлайым.
Социалистик Хеҙмәт Геройы башҡорт Риза Яхиндың ике тапҡыр Социалистик Хеҙмәт Геройы, рус кешеһе Чердинцев менән сәмләнешеп эшләүе һәм ирҙәрсә дуҫлығы китаптарға һыймаҫлыҡ тарих булып ҡалды. Мостай ағай “Ҡыҙынмайыҡ батҡан ҡояшҡа беҙ,/ Мауыҡмайыҡ үткән эш менән” тип иҫкәртһә лә, батырлыҡ, алтын кеүек, баһаһын да юғалтмай, онотолмай ҙа.