Улар тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителде.
Уҙған йыл Башҡортостандың Тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министрлығы өсөн уңышлы булды: 2017 йылда булдырылған “Янғантау” геопаркы ЮНЕСКО тарафынан юғары баһаланды һәм әлеге ойошма һағына алыныуға номинант булып тора. Был хаҡта юғары даирәлә һөйләшеүҙәр үтте. Бер нисә айҙан эштең һөҙөмтәһе билдәле буласаҡ. Геопарктың тәүгеләрҙән булып ЮНЕСКО исемлегенә индерелеүен тотош республика халҡы түҙемһеҙлек менән көтә.
Тәбиғи үҙенсәлекте һаҡлап ҡалыу өсөн мөһим
Тағы ла тәбиғәтте һаҡлауға йүнәлтелгән ҙур аҙымдарҙың береһе – “Еҙем” тәбиғәт паркы булдырылыуы. Ул тулы көсөнә быйыл 1 ғинуарҙан эшләй башланы. Хозурлығы менән туристарҙы йәлеп иткән был урынды ҡурсалауға алыу көнүҙәк мәсьәлә ине, сөнки “Еҙем”дең йөҙөк ҡашы булған мәмерйә туристарҙың теләһә ҡайһы ваҡытта инеп, эсендә усаҡ яғыуынан, дөрөҫөн генә әйткәндә, ҡырағайлығынан ҡаза күрә ине. Әлеге мәлдә белгестәр мәмерйәне ҡаплаған күкте таҙартыу ысулдарын эҙләй. Ә инде 15 һаҙлыҡты тәбиғәт һәйкәле исемлегенә индереүҙе тарихи ваҡиға тип тә атарға була. Был хаҡта ентекләберәк һөйләге килә.
Һуңғы биш тиҫтә йылда республикала торфлы һаҙлыҡтар һаны ике тапҡырға кәмегән. Быға ике фактор сәбәпсе: тәүгеһе тәбиғи мөхит булһа, икенсеһе – һаҙлыҡтарҙы ҡоротоп, уларҙы ауыл хужалығы ерҙәренә әйләндереү.
Тәбиғи үҙенсәлеген һаҡлап ҡалған һаҙлыҡтарҙы ҡурсалауға алыуҙың мөһимлеген аңлап, Башҡортостандың Тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министрлығы 2015 йылда уҡ эш башлағайны. Баҡһаң, торфлы һаҙлыҡтар хужалыҡ һәм эсәр һыу өсөн төп сығанаҡ булып тора икән. Һаҙлыҡты ҡоротоу һәм һөрҙөрөү арҡаһында көслө парник газы бүленеп сыға. Шуға ла булғандарын һаҡлау һуңғы йылдарҙа үҙгәргән климатты тотороҡландырыуға ҙур йоғонто яһаясаҡ.
Башҡортостанда торфлы һаҙлыҡтар биләмәнең ни бары 0,4 процентын ғына тәшкил итә. Төньяҡтан көнсығышҡа табан уларҙың һаны кәмей бара. Ошо һаҙлыҡтар араһынан мөһимдәрен һайлап алыу ике этапта барҙы. Тәүҙә ғалимдар йыһанда төшөрөлгән фотолар ярҙамында махсус һаҡланған тәбиғәт биләмәләренең карта-схемаһын төҙөнө, һуңынан һайлап алынған биләмәләрҙе ныҡлап тикшерҙе. Уның барышында уларҙың тәбиғи ҡиммәте баһаланды, торф анализға алынды.
Тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителгән 15 һаҙлыҡ дала һәм урманлы-далалы ерҙәрҙә урынлашҡан. Һайлап алыу ваҡытында был биләмәләрҙә һирәк осрай торған үҫемлектәрҙең һәм йәнлектәрҙең күренеүе, ҙур сәнәғәт предприятиеларының булмауы иҫәпкә алынған. Уларҙа Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына ингән 28 төр, Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына ингән дүрт төр үҫемлек бар. Мәҫәлән, Миәкә районының Ҡорманайбаш һаҙлығында беҙҙең төбәктә һирәк осрай торған ике төрҙө тапҡандар. Әбйәлил районының Сереккүл һаҙлығында аҡ буран турғайы йәшәй. Был ҡошсоҡто Рәсәйҙә лә һирәк күрергә мөмкин. Учалы районындағы Ҡасҡарҙы һаҙлығын иһә ғалимдар айырыуса маҡтап телгә ала, сөнки 700 гектар майҙанды биләгән был урын 500 тонна углеродҡа бай.
Һаҙлыҡтарҙың экологик яҡтан әһәмиәтен күп белгестәр билдәләй. Улар айырыуса дала һәм урманлы-далалы биләмәләрҙә тирә-яҡ мөхиткә ҙур йоғонто яһай. Был тикшереүҙәр нигеҙендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы программаһына инеп, Асылыкүлдең һыу ятҡылығына ҙур йоғонто яһаған Берҡаҙан һаҙлығына ярҙам күрһәтелде. Уны совет осоронда ҡоротоп, ауыл хужалығы ерҙәренә күсергәндәр. Бер нисә йыл бында мул уңыш та алғандар, әммә йәнә бер нисә йылдан уңдырышлылыҡ ҡырҡа кәмегән һәм башҡаса сәсеү эштәре алып барылмаған.
Үрҙә телгә алынған программа ярҙамында бында дамба эшләнде, һаҙлыҡҡа һыу тула башланы. Быға тиклем Асылыкүлдә оя ҡорған ҡоштар, айырыуса аҡҡоштар хәҙер Берҡаҙандағы кеше йөрөмәгән ерҙә бала сығара. Йылдан-йыл бында күсенгән ҡоштар һаны арта.
Нөрөк һаҙлығы
Әбйәлил районының Мораҡай ауылы эргәһендә урынлашҡан ул. Торф ятҡылығының тәрәнлеге 750 сантиметр тәшкил итә. Һаҙлыҡтың уртаһында һирәк осрай торған ҡыуаҡлыҡтар бар. 13 төрлө үҫемлек Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән.
Сереккүл һаҙлығы
Әбйәлил районының Хәлил ауылынан алты километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Торф ятҡылығының тәрәнлеге 180 сантиметрға етә. 50-гә яҡын төрлө үҫемлек үҫә, һыу ҡаҙаяғының бер нисә төрө беҙҙең төбәктә бүтән бер ерҙә лә осрамай икән.
Бишҡайын һаҙлыҡтары
Ауырғазы районының Бишҡайын ауылынан бер километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Башҡортостандағы ике һаҙлыҡта ғына осраған көкөрт үләне бар. Бынан тыш, бары тик ошо һаҙлыҡта ғына лапландия талы осрай.
Суслов һаҙлыҡтары
Был һаҙлыҡтар бигерәк үҙенсәлекле, сөнки боронғо карст уйһыулыҡтарында барлыҡҡа килгән. Уйһыулыҡтарҙың тәрәнлеге 11 метрға етә. Бында мүк еләге йыйырға, шулай уҡ һирәк осрай торған башҡа үҫемлектәрҙе осратырға мөмкин.
Төпһөҙ һаҙлыҡ
Бишбүләк районының Мораҙым ауылынан бер километр самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан. Һаҙлыҡтың үҙәгендә көкөртлө шишмә бар. Ул һуңынан Эйек йылғаһына ҡоя. Бында серүлән үҫә. Ул Башҡортостандың башҡа бер районында ла осрамай.
Осиновка һаҙлығы
Бөрө районының Осиновка ауылы эргәһендә урынлашҡан, шулай уҡ карст уйһыулыҡтарында ята. Тикшереү ваҡытында был һаҙлыҡтарҙың тәрәнлеге 11 метрға еткәнлеге асыҡланған. Иллегә яҡын һирәк осрай торған үҫемлек бар.
Бөрө районындағы һаҙлыҡтар
Өс һаҙлыҡтан торған комплекс – республикала иң тәрәндәренең береһе. Ҡайһы бер урындарҙа һаҙлыҡтың тәрәнлеге 15 метрға етә. Бында йылы һыуҙы яратҡан, һирәк осраған йөҙөп йөрөүсе абаға сәскәһе үҫә. Ул республиканың башҡа бер һаҙлығында ла юҡ.
Этҡол һаҙлыҡтары
Ишембай районында урынлашҡан. Һаҙлыҡтың һыуы Һәләүек йылғаһына ҡоя. Бында Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына ингән үҫемлектәр үҫә. Ғалимдар өсөн тутлы схенус тигәне айырыуса ҡәҙерле, сөнки был үлән Үҙәк Европа һәм Рәсәйҙең тағы бер нисә төбәгендә генә осрай. Һаҙлыҡ Ишембай районында һыу әйләнешен тотороҡландырыуҙа ҙур әһәмиәткә эйә.
Мүклеһаҙ
Илеш районының Ҡәҙер ауылы янында урынлашҡан. Һуңғы йылдарҙағы ҡоролоҡ арҡаһында һаҙлыҡтың һыу режимы үҙгәргән, ҡайһы бер урындарҙа ағастары кипкән. Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән һыу үләне үҫә.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуңғы йылдарҙа мүк еләгенең юҡҡа сығыуы теркәлгән. Моғайын, быға янғындар һәм ҡоролоҡ сәбәпсе булғандыр. Мүк еләге Илеш районында ошо һаҙлыҡта ғына үҫкән. Тәбиғәт һәйкәле статусы әлеге һаҙлыҡта уны икенсе урындан күсереп ултыртыу өсөн нигеҙ булып тора. Яҡын-арала белгестәр был эш менән шөғөлләнәсәк.
Һаҙлыҡтың төбөндә мең йыл элек үҫкән ылыҫлы ағастарҙың ҡалдыҡтары табылған. Әлеге мәлдә был урында ундай ағастар юҡ.
Мәмәк һаҙлығы
Кушнаренко районының Мәмәк ауылынан йыраҡ түгел. Торф ятҡылығының тәрәнлеге 9,5 метр тәшкил итә.
Шуныһы үҙенсәлекле, һирәк осрай торған үләндәр булмаһа ла, ундай ҡоштар бихисап был урында. Көйәҙ турғайҙың бер нисә төрө, һарыҡас турғай, ҡыҙылтүш был төбәктә оя ҡора.
* * *
“Һаҙлыҡ бит ул, уны һаҡлауҙан ни фәтүә”, – тигән фекерҙәр ишетелеп ҡала, әммә Берҡаҙан һаҙлығын бер нисә йыл элек һәм бөгөн барып күргән кеше булараҡ, шуны әйткем килә: һаҙлыҡтар һыуҙы, үҫемлектәрҙе, ҡоштарҙы, йәнлектәрҙе һаҡлауға ҙур өлөш индерә. Беҙ, кешеләр, тәбиғәтте яулап алып, йәнлек һәм ҡоштарға үрсергә, оя ҡорорға, үҙ мөхитендә йәшәргә ирек бирмәйбеҙ.
Берҡаҙан һаҙлығында хәҙер ҡоштар тауышы гөрләп тора, торналар ҡысҡыра, аҡҡоштар оя ҡора, турғайҙарҙың һаны бермә-бер артҡан. Бер нисә йылдан Урал аръяғындағы һаҙлыҡтарға ла йән керер, тип ышанайыҡ.