Кем ул Сәсән?16.06.2018
Кем ул Сәсән?Был һүҙҙе йыш ишетергә була. Республика кимәлендә лә төрлө сәсәндәр бәйгеһе уҙғарыла. Тик дөрөҫ аңлайбыҙмы икән был һүҙҙең мәғәнәһен? Һәр импровизатор, һәр эпосты яттан белгән кеше сәсән тигән исемгә лайыҡмы?

Был һорауға яуап бирер өсөн тарихыбыҙға күҙ һалайыҡ. Сәсән­дәр халҡыбыҙҙы донъя кимәленә күтәргән, кәрәк саҡта йор һүҙҙәре менән илебеҙҙе берләштереп яҡтылыҡҡа, яҡшы­лыҡҡа әйҙәгән. Шулай уҡ ырыуҙар араһында сыҡҡан төрлө көнкүреш һорау­ҙарҙы сисер өсөн дә сәсәндәргә мөрәжәғәт иткәндәр. Ҙур йыйын­дарҙа ла улар төп урында булған, һуңғы һүҙҙе уларға биргәндәр. Тимәк, сәсәндәрҙең импрови­за­торлыҡ һәләтенән тыш, донъяны күрә белеү, киләсәкте күҙаллау, заманса, киң фекер йөрөтөү кеүек сифаттары ла булырға тейештер.
Башҡорт халҡының үткәненә күҙ һалһаҡ, беҙ батырҙарға бай булғанбыҙ. Һәр икенсе башҡорт яуҙа ниндәй ҙә булһа батырлыҡ күрһәткән, яра алған. Эйе, һәр егер­ме йыл һайын ҙур күтәре­леш­тәр булып торған, шул ваҡыт­тарҙа ысын ир кеше изге яу эсендә йөрөгән. Был халыҡ ижадында ла ҙур урын алған күпме мәҡәл бар. Мәҫәлән, “Батыр яраһыҙ булмаҫ”, “Батырға үлем юҡ”, “Батырҙы яу тыуҙыра”. Ә ошо батырҙарҙың рухын, дәртен, иманын күтәреүсе булып кем торған һуң? Кем уларҙы Тыуған илде, ерҙе, телде яҡлауға саҡы­рып изге яуға өндәгән? Бер ҡасан да ата-әсә үҙенең балаһына ауыр­лыҡ теләмәҫ, яуға сығыу тура­һында һүҙ ҙә юҡ. Салауат Юлаевты ғына иҫкә алһаҡ та, тәү­ҙә атаһы Юлай ҡаршы була, әммә аҙаҡ бергә изге яуға күтә­релә. Үрҙә әйтелгәнсә, һәр йыйы­лышта, һәр Ҡоролтайҙа төп һүҙ, һуңғы һүҙ сәсәнгә бирелгән. Халыҡты ла дәртләндереүсе, рухландырыусы – ул сәсән.
Милләтебеҙҙең иң бөйөк эпосы – “Урал батыр”. Ул халҡы­быҙ­­ҙың иң боронғо ҡомартҡыһы тип һанала. Һәм, белеүебеҙсә, был эпос та беҙҙең көнгә тиклем, быуаттар аша тап сәсәндәр ярҙа­мында килеп етә. Мөхәммәтша Бу­ранғолов был эпосты 1910 йылда Ғәбит һәм Хәмит сәсән­дәр­ҙән яҙып ала. Ул бер нисә көн эсендә генә яҙып алмай, ә бер нисә ай үтеп китә эпосты ту­лыһынса уларҙан һөйләткәнсе. Буранғоловтың яҙмаларын уҡы­һаҡ, сәсәндәрҙең ниндәйҙер транс­ҡа инеп китеүен күрәбеҙ, һәм ошо рәүештә улар эпосты һөй­ләгән, күрһәткән, илаған, ҡайһы саҡ йығылып та киткән. Әгәр ҙә берәй ерҙә туҡтап ҡалһа­лар, һөйләүҙе иң баштан башлаған.
Тимәк, был эпос үҙендә ҙур әйтеп бөтмәҫлек энергия, көс йөрөтә һәм уны быуындан быуынға сәсәндәр ярҙамында тапшырып килгән. “Урал батыр” эпосын яттан, рухына һеңдерә белгән шәхес, үҙе иҫән саҡта берәй кешене махсус әҙерләп, ошо эпосты уға һөйләп, трансҡа кертеп, бар энергияны, кодты уға ебәргән. Эпосты күп кешегә һөйләп булған, әммә хафиз булараҡ, иң юғары күңеллеләре генә һайланғандыр. Нисек кенә булмаһын, Мөхәммәтша Буран­ғолов ысын сәсәндәрҙән ғалим­дар тарафынан үҙгәртелмәгән эпосты ишеткән, күргән, һиҙгән, шуға күрә лә уны ла ысын сәсән тип әйтә алабыҙ, минеңсә!
“Урал батыр” эпосын халҡы­быҙҙың паспорты тип тә, беҙҙең конституция тип тә әйтәбеҙ. Ысынлап та, ул бит кешене кеше булырға саҡыра, яҡшылыҡҡа өндәй, изгелеккә әйҙәй, йолалар­ҙың көсөн күрһәтә. Был – хал­ҡыбыҙҙың борон-борондан Аллаһтың көсө менән барлыҡҡа килтерелгән милли ҡомартҡы.
Бөгөн һәр илдең конститу­цияһы бар. Шул ҡанундарҙы белгән кеше, шул ҡанундар менән хөкөм иткән кеше – судья. Тимәк, борон ниндәй генә сәсән бул­маһын, ул иң беренсе халыҡтың ҡанунын – “Урал батыр” эпосын белергә, шуны аңларға ынты­лырға тырышҡан­дыр. Аңлау бер көндә генә килмәй, ә йылдар буйы төрлө фекер менән байып, донъя гиҙгәс кенә тыуалыр.
Беҙҙең халыҡта сәсәндәр менән бәйләнеш, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Совет осоронда өҙөлә. Бөгөн филология фәндәре докторы Розалия Солтангәрәева халыҡта ошо аңды тергеҙергә тырыша, шуның өҫтөндә эшләй. Төрлө конкурстар уҙғарыла. “Сәсәндәр бәйгеһе” тигән атама — бөгөн беҙҙең өсөн иң юғары сара. Эйе, был тәүге аҙымдар, шуға күрә лә ошондай конкурс­тарҙы үткәреп, халҡыбыҙҙың йөрәгендә бәләкәй генә булһа ла ысын сәсәндәрҙең осҡонон сәсеү дөрөҫ, тип уйлайым.


Вернуться назад