Белешмә Айрат Рим улы Ишбирҙин – профессор, биология фәндәре докторы, Башҡорт дәүләт университетының физиология һәм дөйөм биология кафедраһы мөдире, Рәсәйҙең почетлы мәғариф һәм фән хеҙмәткәре. Үҫемлектәрҙең һирәк һәм ресурс төрҙәренең популяцион биологияһын өйрәнеү йүнәлеше авторҙашы, бал һәм умартасылыҡ продукттарын сенсорлы анализлау буйынса халыҡ-ара эксперт, 250-нән ашыу ғилми хеҙмәттең, шул иҫәптән һигеҙ монографияның, ун уҡыу пособиеһының, бер авторлыҡ таныҡлығының авторы һәм авторҙашы. Бер ауыл хужалығы фәндәре докторын, 11 биология фәне кандидатын әҙерләгән.
Ҡатыны – Майя Мөнир ҡыҙы Ишморатова, танылған ғалим, биология фәндәре докторы, профессор.
Күңелгә ятышлы һөнәрҙе ҡасан һайлайҙар? Кемдер, бер аҙ үҫеп, донъяны танып белә башлағас, тиер. Бәғзе берәйһе “булыр бала — биләүҙән” тип бәхәсләшер... Профессор, биология фәндәре докторы, Башҡорт дәүләт университетының физиология һәм дөйөм биология кафедраһы мөдире, Рәсәйҙең маҡтаулы мәғариф һәм фән хеҙмәткәре Айрат Рим улы Ишбирҙин тураһында иһә уның һеңлеһе, педагог Ләлә Рәхимғолова былай тип хәтерләй.
– Беҙ уҡытыусылар ғаиләһендә үҫтек. Әсәйебеҙ Маһинур Ғарифулла ҡыҙы — математика уҡытыусыһы, атайыбыҙ Рим Фәйзрахман улы тарихсы, ижади булмышлы кеше ине. Айрат ағайым бала саҡтан бик ҡыҙыҡһыныусан, иғтибарлы булды. Атайым менән икәүләп сәғәттәр буйына урман-ялан ҡыҙырыр, балыҡҡа йөрөр, ҡоштарҙың, йәнлектәрҙең, бөжәктәрҙең тормошон күҙәтер ине. Күрәһең, тап ошо осорҙа ағайымдың күңелендә буласаҡ һөнәренә ынтылыш барлыҡҡа килгәндер. Хәтеремдә, мәктәптә уҡыған сағында бер шулай баҡсала бөжәктең эске төҙөлөшөн тикшереп ултыра. Бер ус ҡурай еләге йыйып, эргәһенә килдем дә уға һуҙҙым. Ағайым әлеге ваҡытта эшләгән эшенән дә әһәмиәтлерәк һәм файҙалыраҡ ғәмәл юҡлығын билдәләне: ундай ваҡытта ҡурай еләге ашап ултырмайҙар, тине.
Мәктәптә ул “бишле” билдәләренә генә уҡыны. Физика, химия, математика, биология фәндәренән үткәрелгән район олимпиадаларында даими еңеү яулай торғайны. Алдынғылар иҫәбендә “Артек” лагерында ла ял итеп ҡайтты.
Мәктәптә уҡыған йылдарында мотоциклға ултырып, тирә-йүндәге барлыҡ тауҙарҙы, юлдарҙы, урман-яландарҙы ҡыҙырып сыҡҡандыр, моғайын. Әле лә, ғаиләһе менән әсәй янына ҡайтһа, Ҡаматауға, Ташморон буйына, Иртөбәк ярына бала саҡ һуҡмаҡтарын барларға сығып китә, – ти Ләлә Рим ҡыҙы.
1976 йылда Айрат Ишбирҙин Башҡорт дәүләт университетының биология факультеты студенты булып китә. Диплом алғас, 1981 йылда хеҙмәт юлын Күгәрсен районының Ибрай ауылында башлай. Артабан яҙмыш еле уны Учалы тарафтарына ташлай. Ҡаланың 3-сө мәктәбендә биология уҡытыусыһы, райондың йәш натуралистар станцияһында эшләгән ике йыл осорон әле лә йылылыҡ менән иҫкә ала Айрат Рим улы. Тап ошо мәлдә йәш уҡытыусының күңелен тынғыһыҙ уйҙар борсой башлай: туплаған белемен ул балаларға ғына бағышларға, әллә ҙурыраҡ маҡсаттар ҡуйып, артабан камиллашырға тейешме?
Ошо ынтылыштарының һөҙөмтәһе булараҡ, 1984 йылда Айрат Ишбирҙин “Ботаника” йүнәлеше буйынса Башҡорт дәүләт университетының аспиранты булып китә. Ғилми етәксеһе, билдәле фитоценолог, Өфө геоботаника мәктәбенә нигеҙ һалған, танылған ғалим Борис Миркин йәш белгескә ҡанат ҡуя, фән донъяһына юл аса. Эйе, йәш кешенең маҡсаттарын, мөмкинлектәрен дөрөҫ билдәләү һәм һәләтен артабан үҫтереү өсөн эшенә мөкиббән бирелгән етәксенең ҡул аҫтында шөғөлләнеү мөһим.
Айрат Рим улы кабинетта ултырып ҡына эшләүҙе күҙ алдына ла килтермәй: велосипедҡа атланып, гербарий папкаһын элеп Башҡортостандың барлыҡ райондарын урап сыға, Пермь крайында, Свердловск һәм Силәбе өлкәләрендә була. Ошо күп һанлы экспедициялар һөҙөмтәһендә ул үҫемлектәр донъяһы тураһында уникаль мәғлүмәт туплай. Артабан улар Айрат Ишбирҙиндең ғилми диссертацияһының нигеҙе булып нығына. Көньяҡ Урал үләндәрен өйрәнеп, кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлағандан һуң, Айрат Ишбирҙин туған юғары уҡыу йортонда студенттарға белем бирә башлай. Әммә тынғыһыҙ булмышлы ғалимды фәнни киңлектәр нығыраҡ әйҙәй. Геоботаника, ябай тел менән әйткәндә, Ерҙең йәшел ҡапланмаһын өйрәнеү маҡсатында Айрат Ишбирҙин Рәсәй киңлектәрен бер нисә тапҡыр иңләп сыға. 1989 – 1998 йылдарҙа Өфө фәнни үҙәгендә эшләгән осорҙа ул Альп, Карпат, Кавказ тауҙарында, Ҡырым, Алтай, Байкал, Сахалин, Камчатка, Курил тарафтарында һәм башҡа билдәле урындарҙа булып, уларҙың үҫемлектәр донъяһын өйрәнә, Рәсәйҙә һәм сит илдә үткәрелгән фәнни-ғәмәли конференцияларҙа ҡатнаша, һөнәрҙәштәре менән тәжрибә уртаҡлаша, флористика һәм геоботаника өлкәһендә алдынғы белгестәрҙең береһе тигән дан яулай. Әлбиттә, педагог эшен дә ҡалдырмай, Айрат Рим улы аспиранттары менән тыуған яғының үҫемлектәр донъяһын өйрәнеүҙе дауам итә, “Ботаника” йүнәлеше буйынса дүрт биология фәне кандидатын әҙерләй.
Айрат Ишбирҙиндең тынғыһыҙ булмышы атҡарған эштәрендә ярылып ята. Башҡорт дәүләт университетында, Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө ғилми үҙәгендә уңышлы эшләгән өмөтлө ғалимға Сибай ҡалаһында яңы асылған юғары уҡыу йортонда ботаника кафедраһын ойоштороуҙы ышанып тапшыралар. Был мәсьәләне лә уңышлы хәл итә Айрат Рим улы (1998 – 2004 йылдар тураһында һүҙ бара).
Матди ҡыйынлыҡтарға ҡарамайынса, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә кафедра ойоштора, фәнни тикшеренеүҙәр үткәрә ғалим. Урал аръяғы үҫемлектәренең һирәк һәм ресурс төрҙәренең популяцион биологияһын өйрәнеү йәһәтенән алға ҙур аҙым яһала, студенттар менән бихисап экспедициялар ойошторола, Рәсәй белгестәрен берләштергән етди ғилми конференциялар үткәрелә. 2002 йылда Башҡорт дәүләт университетының Сибай филиалы “Рәсәйҙең популяцион тикшеренеүҙәрҙе үҫтереү үҙәге” статусын ала.
Айрат Ишбирҙиндең студенттары әле лә республиканың төрлө уҡыу йорттарында уңышлы эшләй, тап ошо осорҙа уның ҡатнашлығында “Ботаника” йүнәлеше буйынса 13 кандидатлыҡ, бер докторлыҡ диссертацияһы яҡланған. Әйткәндәй, ғалим А. Р. Ишбирҙиндең башланғысы менән Башҡортостанда яңы фәнни йүнәлешкә – үҫемлектәрҙең һирәк һәм ресурс төрҙәренең популяцион биологияһын өйрәнеүгә нигеҙ һалына, яңы алымдары Рәсәйҙә һәм сит илдә тәбиғәтте һаҡлау практикаһында ҡулланыла. 2001 йылда Айрат Ишбирҙин докторлыҡ диссертацияһын уңышлы яҡлай, ә 2003 йылда “профессор” дәрәжәһенә лайыҡ була. 1998 йылда асылған кафедра иһә бөгөн дә эшен дауам итә.
Ошо урында Айрат Рим улының уҡыусыларына ла һүҙ биреп үтәйек. Башҡорт дәүләт университеты Сибай филиалының тәбиғи-математика факультеты деканы, биология фәндәре докторы Илгиз Һөйөндөков былай тип хәтерләй:
– Ишбирҙиндәр ғаиләһе (Айрат Рим улының ҡатыны Майя Мөнир ҡыҙы Ишморатова – биология фәндәре докторы, профессор — авт.) Сибайға күсеп килгәс, ботаника кафедраһында ғилми эш ифрат йәнләнде. Бында фекерҙәш, рухташ булған студенттар, маҡсатлы йәштәр тупланды. Кафедра ишеге иртәнән кискәсә ябылмай торғайны. Хатта университет һаҡсылары әүҙем “ботаник”тарҙы ҡыуып ҡайтарып ебәрә торғайны.
Кафедрала фәнни эшмәкәрлек өсөн уңайлы шарттар ҙа булдырылды, шәп китапхана тупланды. Төплө белемле, кешелекле, ихлас булыуҙары арҡаһында Ишбирҙиндәр үҙҙәре эргәһендә көслө, ҙур фәнни коллектив туплай алды. Айрат Рим улының һәр лекцияһы ҡыҙыҡ, мауыҡтырғыс була, бер тынала үтеп китә. Кафедраның традициялары ла барлыҡҡа килде: ялан миҙгелен асыу һәм ябыу, ботаникка бағышлау, диплом проекттарын үҙенсәлекле итеп яҡлау һәм башҡалар.
Шулай ҙа иң ҡыҙығы ялан экспедициялары булғандыр. Улар шул тиклем йәнле һәм мәғлүмәтле, ҡыҙыҡлы итеп ойошторолдо. Студенттар Айрат Рим улы менән походҡа барыу өсөн сиратҡа яҙыла ине. Уҡытыусыбыҙ үҫемлектәр донъяһын ғына түгел, йәнлектәрҙе лә яҡшы белә, ғөмүмән, тәбиғәт менән бик татыу кеше, тирә-яҡ мөхиттең һулышын һиҙгәндәй тойола торғайны. Әйткәндәй, Майя Мөнир ҡыҙы менән улар йорт үҫемлектәренең иҫ киткес коллекцияһын йыйғайны. Ҡайҙа ғына барһалар ҙа, яңы үҫенте алып ҡайтҡандарын хәтерләйем. Ошо матур ғәҙәт беҙгә лә күсте: әле Сибайҙағы юғары уҡыу йортонда студенттар һәм уҡытыусылар көсө менән уникаль үҫемлектәрҙән торған “йәшел оазис” булдырылған. Айрат Рим улы менән аралашып, кәңәшләшеп торабыҙ. Ул – беҙҙең уҡытыусы ғына түгел, ә белемлелек, ғәҙеллек, кешелеклелек эталоны.
2004 йылда Айрат Ишбирҙин тағы ла туған уҡыу йортона – Башҡорт дәүләт университетына әйләнеп ҡайта. Фәнни һәм педагогик эшмәкәрлек менән бер рәттән оҙаҡ йылдар ул Рәсәй ботаника йәмғиәтенең Башҡортостан бүлексәһенә етәкселек итә. Саҡырыуҙар буйынса Рәсәйҙең төрлө юғары уҡыу йорттарында лекциялар менән сығыш яһай. Уның фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары даирәһе ифрат киң: фитоценология, популяцион биология, биотөрлөлөктө һаҡлау, орнитология, археология, филология, умартасылыҡ продукттары һәм башҡалар. Уникаль баҫмабыҙ – “Башҡортостан энциклопедияһы”нда мөхәрририәт ағзаһы булып тора, төбәктең “Ҡыҙыл китабы” н төҙөүҙә лә ҡатнаша.
...Милләтебеҙҙең арҙаҡлы уҙаманы, фән күгендә үҙ йондоҙон балҡытҡан ғалим Айрат Ишбирҙиндең булмышын илһамландырған, күңелен елкендергән яҡты хыялдары атаһының көслө, әммә шундай йылы, йомшаҡ ҡулдарына бәләкәс кенә устарын һалып, йүгерә-атлай урман-яландарҙы гиҙгәндә бөрөләнгәндер, моғайын. Әйтәләр бит: ниәт иткән — мораҙына еткән. Бөгөнгө көн бейеклегенән үткәндәренә әйләнеп баға ла ҡыҙыҡлы, сағыу, уңышлы тормош юлы үткәненә, һәр яҡтан бәхетле булыуына шикләнмәй Айрат Рим улы. Күңеле теүәл, булмышы тыныс, эше ырамлы. Яратҡан һөнәр-шөғөлө, бынамын тигән ғаиләһе бар. Йәненә йыуаныс булып ҡыҙҙары-ҡошсоҡтары үҫеп килә. Тыуған яғында, атай нигеҙендә шатлыҡ-көйөнөстәрен үҙенекеләй ҡабул итеп, һағынып торған әсәһе, яҡындары көтә. Иң мөһиме — уны аңлаған, яратҡан яҡындары иҫән-һау булһын да ҡыуаныслы хәбәрҙәр менән генә шатландырып торһон...