Ишембай районының Көҙән ауылында “Вәлиди фонды” идараһының күсмә ултырышы булды. Ойоштороусылар сараны шәхестең тыуыуына 127 йыл тулыуға арнаны. Унда Фонд идараһы ағзалары, йәмәғәт эшмәкәрҙәре, урындағы власть вәкилдәре, эшҡыуарҙар, Вәлиди хаҡында фильм төшөргән ижади төркөм, оло шәхесебеҙҙең туғандары ҡатнашты. Ҡунаҡтар башта Әхмәтзәки Вәлиди һәйкәленә сәскә һалды, музейын ҡараны, китаптар бүләк итте, һуңынан ауыл китапханаһында “түңәрәк өҫтәл” ултырышы үткәрҙе.


Ата-бабаларыбыҙҙан
беҙ кәмме ни?!

– Фонд бынан бер нисә йыл элек булдырылды, тик ҡайһы бер сәбәптәр арҡа­һында эш туҡталып ҡалғайны, бөгөн иһә ул яңы маҡсаттар һәм бурыстар менән ҡайтанан тергеҙелде тиерлек. Ошо “түңә­рәк өҫтәл”дә тәү сиратта хәл итәһе мәсьә­ләләрҙе ҡараясаҡбыҙ, – тип һүҙ башланы фонд рәйесе Буранбай Күсәбаев. – Вәлиди музейын яңыртыу, һәйкәлдәр булдырыу, уның исемен йәш быуынға танытыу һәм башҡа проблемалар етерлек.
Әйтергә кәрәк, сараның нәҡ шәхестең кендек ҡаны тамған ерҙә үтеүе символик мәғәнәгә эйә. Бында уның музейы эшләп килә һәм әлеге йортҡа иғтибарҙы арттырыу зарур.
– Музейҙың бинаһына ремонт талап ителә, шул иҫәптән төкәтмә төҙөтөргә, экспонаттарҙы яңыртырға, тематик яҡтан байытырға кәрәк, – тип төп һорауҙарҙан башлап ебәрҙе йорт менән таныштырыуҙы Илдус Шәйәхмәтов.
Мәҫәлән, был музейҙа уның арҡаҙаш­тарына ла урын бүлеү тарихи яҡтан ғәҙел булыр.
– Музейҙы яңыртыу мәсьәләһен һеҙҙең ярҙам менән күтәреп сығырға ине, – тигән теләген дә еткерҙе учреждение директоры.
Әйткәндәй, музейға ҡағылышлы проблема беҙҙең гәзиттә лә яҡтыртылғайны. Нияз Сәлимов үҙенең “Шәхесебеҙ рухы рәнйемәҫме?” тигән мәҡәләһендә былай тип яҙҙы: “Күмәк физик һәм матди көс менән заманында Ырымбурҙағы Каруанһа­райҙы төҙөүгә өлгәшкән ата-бабалары­быҙҙан беҙ кәмме ни?! Башҡорт йәмәғәт­селеге үҙе ошо эшкә берҙәм тотонмаһа, яҡын йылдарҙа Өфөлә Башҡортостан мөх­тәриәтенә нигеҙ һалыусыларға һәйкәл­дәр барлыҡҡа килеүе икеле. Ҡыҫҡаһы, башҡорт халҡының бөйөк улы Әхмәтзәки Вәлиди Туғанды һәм башҡа шәхестәре­беҙҙе һынландырған һәйкәл-бюстар аллеяһын, йәғни мемориаль комплексты, 2019 йылға тиклем үҙ мәркәзебеҙҙә булдырыу – етәкселәрҙең дә, башҡорт халҡы­ның да намыҫ эше”.
Хәйер, ҡунаҡтарға матур музей күрһәтер өсөн улар башта бында килеп етергә тейеш бит әле. Атап әйткәндә, музейҙы таба алмай юлға тотош бер көнөн сарыф иткән кешеләр ҙә юҡ түгел. Тимәк, киләсәктә юлдарҙа күрһәткес-белешмәләр барлыҡҡа килеүе лә – көн талабы. Әлбиттә, бында “туризм”, “тарихи маршрут” һымаҡ төшөн­сәләрҙе иҫкә төшөрөү ҙә урынлы булыр ине. Ә ниңә, бай тәбиғәтле Ишембай районы буйлап сәйәхәт ҡылғанда тарихи шәхестең музейын ҡарап китеү насармы ни?..

“Туған” тамырҙан килә

Ҡунаҡтар тигәндән, “түңәрәк өҫтәл”дә ҡатнашыусылар музей етәксеһенән был йортҡа килгән халыҡ ағымы менән дә ҡыҙыҡһынды. Баҡтиһәң, килеүселәр һис тә кәмемәй, тик улар араһында йәш быуындың кәмеүе генә күңелде ҡыра.
– Уҡыусылар аҙыраҡ, быйыл, аптыра­ғас, район хакимиәтенең мәғариф бүлеге менән берлектә махсус эш планы төҙөнөк. Йә автобус юҡ, йә аҡса юҡ, ти мәктәп етәкселәре, – Илдус Шәйәхмәтов күңелен ҡырған күренештәрҙе лә урап үтмәй. – Улай ғына ла түгел, килгән уҡыусыларҙан “Кем ул Вәлиди?” тип һораһам, “яҙыусы” тигән яуапты ишетәм.
Музей директоры хаҡлы: уҡыусылар менән был шәхес тураһында әңгәмә ҡорорға тейештәр. Шунһыҙ бөйөк шәхесте танымағандарҙың һаны артыр ғына...
Сарала әлеге музейҙы булдырыуға баһалап бөткөһөҙ көс һалған, учрежде­ниеға оҙаҡ йылдар етәкселек иткән Кәрим Шәйәхмәтовтың ҡатнашыуы айырыуса әһәмиәтле булды. Ул ҡунаҡтарға музейҙың нисек булдырылыуы тураһында ғына түгел, шулай уҡ Әхмәтзәки Вәлиди шәжә­рәһе буйынса ла ҡиммәтле мәғлүмәттәр еткерҙе.
– Вәлидиҙең үҙен “Туған” тип йөрөтөүе төрөктәргә бәйле түгел – был исем-шәриф уның шәжәрәһенә барып тоташа, – тигән асыҡлыҡ индерҙе ул, мәҫәлән.
Шәхестең исемен тәрәнерәк өйрәнеү, мәңгеләштереү... Бер уйла­һаң, был эштәр фондҡа ла, һәммәбеҙгә лә ҡағыла. Тик фондтың көсө бер кешенең идея күтәреп сығыуына ғына нигеҙләнмәй шул. Абруй, финанс нигеҙе – бөгөнгө заманда ошо төшөнсәләр хаҡында ла оно­торға ярамай. Иң мөһиме – фонд төрлө эштәрҙе берләштерә, яҡты уйҙар менән килгәндәрҙе ситкә ҡаҡмай. Мәҫәлән, Лилиә Йомағолова менән Азат Әхмәтов уның ярҙамында Көҙәнгә Вәлиди хаҡындағы фильм өсөн кадрҙар төшөрөргә килгән. Был ижади төркөмдөң ижад юлы ла үҙенсәлекле булып сыҡты.
– Фильмды тамамлап килә инек, инде экрандарға сығарабыҙ тигәндә генә “Рен-ТВ” каналынан бөйөк юлбашсыбыҙ хаҡында уны кире герой итеп һүрәтләгән сюжет сыҡты. Был күренеш шул тиклем күңелде ҡырҙы, фильмға ҡул һелтәп ҡуйыр кимәлгә еттек, әммә бер ваҡиға маҡсатыма кире ҡайтарҙы, – тип һөйләп китте “кадр артындағылар” хаҡында Лилиә ханым. – Бер мәл маршрут автобусында ирекһеҙҙән ике апайҙың русса һөйләшкәне ҡолаҡҡа салынып ҡалды. “Почему эту улицу наз­вали именем фашиста?” – тине уның береһе Вәлиди урамынан китеп барғанда...
Ошо ваҡиға ижади төркөмдө йәнә сәмләндереп ебәрә, улар Прокопенкоға ҡаршы сығып, халыҡҡа мәшһүр шәхестең ысын исемен таратыу өсөн ижади эштәрен тағы ла киңерәк йәйелдереп ебәрә. Ошо урында уларҙың бер һүҙе әлеге саралағы бөтә һорауҙарға яуап бирҙе һымаҡ:
– Бер кредит алғайным инде, уныһы бөттө, фильмды тамамлағансы икенсе тапҡыр банкка барырға тура килде, – тине тыныс ҡына итеп Лилиә Йомағолова.

“Сумкаһын күтәрештем”

Эйе, теләк кәрәк башта, ҡалғаны яйлап була. Бит музейҙы яңыртыуҙа һәм башҡа бихисап эштәрҙе башҡарыуҙа гелән влас­тан һорап, юл уңмаһа, әрләп кенә лә ултырып булмай. Күп осраҡта нәҡ үҙебеҙҙән әүҙемлек талап ителә, мәҫәлән, телгә алған эштәрҙе атҡарып сығыр өсөн, минеңсә, төрлө кимәлдәге программа­ларҙы ҡулланырға мөмкин. Бөгөн республикала “Урындағы башланғыстарҙы яҡлау” программаһы ярҙамында күпме эш башҡарылды! Был йәһәттән, мәҫәлән, стәрлетамаҡтарҙан өлгө алырға мөмкин. Урындағы ҡоролтай, ҡалала мәғрифәт­селәр аллеяһын булдырыу эше менән янып, ошо программаға мөрәжәғәт итте.
Тик теләк тыуыр өсөн дә көс, шәхесе­беҙҙең ни тиклем ҡиммәт икәнлегенә төшөнөргә кәрәк. Ул саҡта теләк булыр, ә “яҙыусы” тигән сикләнеүҙәр менән килгән уҡыусылар аҙайыр, “фашист исемендәге” урам тип тә хәбәр һатмаҫтар, автобус юҡ, тип тә һылтанмаҫтар. Әлеге йәһәттән һүҙемде ошо сарала ғалим тарафынан әйтелгән һүҙҙәр менән тамамлағым килә.
– Заманында Вәлидиҙең сумкаһын күтәрешергә ярҙам итеүе менән ғорурлан­ған сит ил фән эшмәкәрҙәрен беләм, быны шаярыу тип ҡабул итһәк, ул йөрөгән эҙҙәр­ҙе үбеүселәрҙе үҙ күҙҙәрем менән күрҙем – улар ҙа шулай уҡ беҙҙең ил вәкилдәре түгел, үкенескә ҡаршы, – тине Өфө дәүләт авиация техник университетының философия һәм тарих кафедраһы мөдире, академик Фәнил Фәйзуллин.

Ишембай районы.