Сығыштары менән Һамар губернаһынан булған шәхестәрҙең ХХ быуаттың беренсе яртыһындағы тормошо һәм эшмәкәрлеге – үҙе бер үҙенсәлекле күренеш, сөнки ниндәй генә өлкәне алһаҡ та, Оло Ырғыҙ, Кәрәлек башҡорттарының шул осорҙағы Башҡортостан тарихында әһәмиәте ҙур булған.Әгәр ҙә бөгөн “Һамар өлкәһенең 100 шәхесе”н билдәләһәк, данлыҡлы яҡташтарыбыҙ, һис шикһеҙ, был исемлектең иң тәүге урындарында булыр ине, тип әйтә алам. Мәҫәлән, Харис Йомағолов – Оло Чернигов районының Хәсән ауылынан, революционер, дәүләт эшмәкәре. Әхмәтзәки Вәлидиҙең иң яҡын арҡаҙашы, Башҡортостан автономияһын төҙөүгә бик күп көс һалған шәхес, Башревкомдың беренсе рәйесе. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тыуған яғында уның исеме онотолған, шуға күрә Харис Йомағоловтың исемен мәңгеләштереү өсөн бөгөндән мөһим саралар күрергә кәрәк.
Ғөбәй Дәүләтшин – Оло Глушица районының Ташбулат ауылынан, БАССР-ҙың тәүге халыҡ мәғарифы комиссарҙарының береһе; мәктәптәрҙә башҡорт телен уҡытыуға ҙур иғтибар биргән. Ғөбәй Дәүләтшиндың “Зильский” повесы башҡорт прозаһын үҫтереүҙә бер өлгө булып тора.
Яҙыусы Бәшәр Хәсән — минең ауылдашым, Оло Чернигов районының Үтәкәй (Бөрйән) ауылынан. Граждандар һуғышында ҡатнаша, башҡорт совет әҙәбиәтендә һуғыш темаһын яҡтыртҡан прозаиктарҙың береһе.
Ғәббәс Дәүләтшин — Оло Глушица районының Ташбулат ауылынан, телсе ғалим. Латин графикаһы нигеҙендә төҙөлгән беренсе башҡорт әлифбаһы авторы. Шулай уҡ беренсе орфографик һүҙлек, юғары уҡыу йорттары студенттары өсөн башҡорт теле дәреслеге авторы. Әйтергә кәрәк, мин атап үткән шәхестәрҙең дүртеһе лә – золом ҡорбандары. Ә был юҡҡа ғына булмаған, сөнки замандың иң алдынғы ҡарашлы, белемле башҡорттарын “халыҡ дошманы” тип нахаҡҡа ғәйепләп, юҡ иткәндәр.
Рәшит Ниғмәти — Оло Чернигов районының Диңгеҙбай ауылынан, күренекле әҙип. Мәжит Ғафуриҙан һуң, йәғни 36 йылдан, икенсе булып “БАССР-ҙың халыҡ шағиры” тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Өфө ҡалаһының иң матур урындарының береһендә, үҙе дан йырлаған йәмле Ағиҙел буйындағы Салауат Юлаев исемендәге баҡсала ерләнгән берҙән-бер шағир.
Ә Ырғыҙ ҡыҙҙары — үҙенә күрә тағы ла бер уникаль күренеш.Рабиға Йомағолова-Ҡушаева — Һәҙиә Дәүләтшинаның “Ырғыҙ” романындағы төп герой — Ниязғол старшинаның прототибы Янғол байҙың ҡыҙы, Хәсән ауылынан. 16 йәшендә генә ул 1917 йылдың июлендә Ырымбурҙа үткән I Бөтә башҡорт ҡоролтайында ҡатын-ҡыҙҙың ир-ат менән тиң хоҡуҡлы булыуы тураһында сығыш яһаған берҙән-бер делегат. Йәш кенә булыуына ҡарамаҫтан, уны “милләт әсәһе” тип йөрөтәләр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Рабиға Йомағолованың ғүмере фажиғәле рәүештә өҙөлә: 1937 йылдың июлендә Мәскәү өлкәһендә уны тимер юл станцияһынан өйөнә ҡайтып барғанда үлтерәләр.
Һәҙиә Дәүләтшина — Хәсән ауылынан, Башҡортостанда ғына түгел, ә бөтә совет көнсығышында ҡатын-ҡыҙҙар араһында иң беренсе роман яҙыусы. “Ырғыҙ” романы өсөн 1967 йылда Башҡортостандың С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһының беренсе лауреаты була (үлгәндән һуң). Бөрө, Сибай ҡалалары, Баймаҡ районының Урғаҙа ауылы халҡына Һәҙиә Дәүләтшина исемен мәңгеләштереүгә тос өлөш индергәндәре өсөн Һамар башҡорттары оло рәхмәтен еткерә.
Фатима Мостафина — Диңгеҙбай ауылынан, тағы ла бер феномен. Ул 16 йыл рәттән мәғариф министры булып эшләй. Күренекле яҡташыбыҙҙың Тыуған иленә, халҡына күрһәткән хеҙмәте бер ҡасан да онотолмаҫҡа тейеш.
Фатима Мостафина исемен Оло Чернигов районының Ырғыҙ ауылы (Диңгеҙбайға күрше ауыл) төп дөйөм белем биреү мәктәбенә биреү мәсьәләһен күптән инде тормошҡа ашырырға ваҡыт тип уйлайым.
Йылдар үтә, бер быуатты икенсеһе алмаштыра. Тик ниңәлер ХХI быуатта Оло Ырғыҙ, Кәрәлек, Кәмәлек буйҙары элекке кеүек данлыҡлы шәхестәре менән маҡтана алмай...
Рәми Ғарипов 60-сы йылдар башында Оло Ырғыҙ буйҙарына сәйәхәтенән һуң бер шиғырында борсолоп былай тип яҙа:
“Ҡайҙа беҙҙең Һәҙиәләр?Ниңә тыумай Ниғмәти?”
Ысынлап та, беҙгә — йәмәғәт эшмәкәрҙәренә, уҡытыусыларға, ата-әсәләргә — киләһе йәш быуын үҙенең телен, мәҙәниәтен, ғөрөф-ғәҙәттәрен тергеҙһен, белһен, онотмаһын өсөн был йүнәлештә бик күп эштәр башҡарырға кәрәк, сөнки Һамар башҡорттарына телде уҡытыуҙа, минеңсә, оло ҡурҡыныс янай. Өлкәнең өҫтә атап үткән бер Ырғыҙ мәктәбендә генә өс ауылдан уҡыған 30 уҡыусыға V – IX кластарҙа берәр сәғәт, ә башланғыс кластарҙа факультатив формаһында ғына туған тел һәм әҙәбиәт дәрестәре индерелгән.
Уйланырға, борсолорға, әлбиттә, урын бар.
Дауыт ШАМҒҮНОВ,
Өфө ҡалаһы 160-сы лицейының башҡорт теле уҡытыусыһы,
Өфө ҡалаһындағы
“Ырғыҙ —Кәмәлек”
башҡорттары ойошмаһы рәйесе