Талҡаҫ күле. Ҡангилде тауы. Өс ҡарағай итәге. Байрамса биҙәлгән 21 тирмә. Алыҫ араларҙы яҡынайтып, республиканың, Рәсәйҙең төрлө киңлектәренән, хатта Ҡаҙағстандан
тархан Иҫән батырҙың быуындары – иҫәндәр – ҡайтып төштө. Йөҙҙәрендә берсә шатлыҡ нурҙары балҡыған, берсә күҙ йәштәренә мансылған ауылдаштар нәҫел тамырҙарын
барланы,
ҡан-ҡәрҙәштәрен теүәлләне.
Иҫән ауылына Бөрйән олоҫо башҡорттары нигеҙ һала һәм уға үҙ батырының исемен бирә. Ҡаһарманға бәйле тарихи мәғлүмәттәрҙе мәңгеләштереү маҡсатында әлеге сараны ойоштороу комитеты рәйесе Миңлеғәле Йәрмөхәмәтов тарафынан Ҡангилде тауына таҡтаташ урынлаштырылды. Әйткәндәй, бындағы һәр таш, шулай уҡ ҡасандыр Зәйнулла ишан ултыртҡан алты ҡарағас та оло тарих һаҡлай.
Иҫән ауылында 1987 йылда беренсе тапҡыр “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамы үтә. Сараны ойоштороуға ул осорҙа Ниғәмәт ауылы биләмәһе башлығы булып эшләгән Гүзәл Ғайсина күп көс һала. 1992 йылдың майында Хәлил батыр иҫтәлегенә Рәсәй кимәлендәге милли көрәш буйынса ярыш уҙа. Уны ойоштороуға шулай уҡ Миңлеғәле Йәрмөхәмәтов, Әкрәм Ниғмәтуллин, Исмәғил Мөхәмәтйәнов күп көс һала. Абсолют чемпионға ул ваҡытта “Һәүәнәк” совхозында директор булып эшләгән, әле район хакимиәте башлығы бурысын атҡарған Илшат Ситдыҡов тай бүләк итә. “Тай ғына тип уйламағыҙ, бынан толпар сыға!” – тип дәртләндерә ул.
Ә әлеге шәжәрә байрамына бер йыл алдан әҙерлек алып барыла. Быуындар бәйләнеше өйрәнелә, ауылдың тарихы, арҙаҡлы шәхестәре, халҡы тураһында китап баҫтырыу өсөн мәғлүмәттәр туплана. Шәжәрә байрамына һигеҙ ара вәкилдәре йыйылып, үҙ тирмәләрен ҡорҙо, ата-бабаларының исем-шәрифен күреп, быуындар бәйләнешен барланы.
– Төрлө араға ҡараһаҡ та, беҙ – Бөрйән ырыуы, Иҫән тархан башҡорттары. Тимәк, тамырҙарыбыҙ бер. Иҫән батыр рухы йәшәй беҙҙең йөрәктә, – тине улар ғорурлыҡ менән.
...Ғабдуллатиф Аслаев пролетариат башлығы Лениндың бер туған ағаһы Александр Ульянов менән шәхсән таныш була. Мәҙрәсәлә белем алғандан һуң ул Ҡазан гимназияһында уҡыуын дауам итә. Донъяға ҡарашы, төрлө болаларҙа ҡатнашҡаны өсөн өс тапҡыр Рәсәйҙән ҡыуыла. 1888 йылда уны мискәгә бикләп, Урал йылғаһына ташлайҙар. Туғандары Ғабдуллатифты башҡаса күрмәй.
– Юҡ, оло ҡартатайым һыуға батып үлмәй, тере ҡала, – тине әлеге байрамға Ҡаҙағстандың Астана ҡалаһынан килгән Сөнғәт Кәлимуллин. – Йылға мискәне ҡаҙаҡ далаларына килтерә. Уны урындағы халыҡ тотоп алып, асып ҡарай һәм ғәжәпләнеүҙәренең сиге булмай: мискәләге кеше тере булып сыға! Шулай итеп, башҡорт Ғабдуллатифы ҡаҙаҡ булып китә. Беҙҙең паспорттарҙа милләтебеҙ ҡаҙаҡ тип яҙылған. Ә фамилиям Ғабдуллатифтың улы Кәлимулла ҡартатайымдың исеменән алынған.
Аслаевтар ырыуына ҡайтанан бергә табышып, танышыр өсөн 129 йыл талап ителә. 21 йәшлек Дамира Кәлимуллинаның башҡорт ерендәге туғандарын эҙләп табыу теләге бик көслө була. Социаль селтәр аша ул Аслаев фамилиялы кешеләрҙе өйрәнә башлай һәм ни өсөндөр күңеле “Таңһылыу Аслаева”ға тартыла. Шунда уҡ смс-хәбәр яҙа һәм ҙур түҙемһеҙлек менән яуап көтә башлай. Ә Таңһылыу Аслаева Дамираға нимә тип яҙырға белмәй юғалып ҡала. Һәм үҙенең шәжәрәһен өйрәнә башлай. Унан тупланған бөтә мәғлүмәтте Дамираға ебәрә. Ә уныһы үҙ сиратында ҡартатаһынан ҡалған яҙмалар менән сағыштыра, тикшерә, атаһынан һораша. Һөҙөмтәлә башҡорт Аслаевтары һәм ҡаҙаҡ Кәлимуллиндарының бер ата балалары булыуы иҫбатлана. Шулай итеп, 129 йылдан һуң бер быуын балалары ҡайтанан табыша. Шәжәрә байрамына Ғабдуллатифтың 72 йәшлек ейәне Женис ҡатыны менән, Дамира һәм уның ағаһы Сөнғәт ҡатыны, өс балаһы менән килә. Бөгөн Ғабдуллатифтың шәжәрәһенең 13 быуыны билдәле булды. Туған телен онотмаҫ өсөн ун йәшлек Диана урыҫ-башҡорт һүҙлеген алып ҡайтты. Ә өлкән ҡыҙҙары Данагөл һәм Дамира башҡорт милли биҙәүесенә – түшелдереккә – бик тә ҡыуанды.
– Шундай мәртәбәле Шәжәрә байрамында булырбыҙ тип бер ҙә уйламағайныҡ, – тине Дамира һәм Сөнғәт Кәлимуллиндар. – Был яҡтарҙа шул ҡәҙәр туғандарыбыҙ күп икән, быға беҙ бик тә шат. Ә тәьҫораттар... Һүҙ менән генә әйтеп бөтөрлөк түгел...
Был көндә һәр ара башҡорт милли колоритына ярашлы биҙәлгән ҡунаҡ йорттарында ырыуҙаштарын, ҡунаҡтарын ҡаршыланы. Район хакимиәте башлығы Илшат Ситдыҡов, Мәскәү ҡунағы Салауат Әминев, Липецк ҡалаһынан тау-байыҡтырыу комбинаты директоры Фаил Аслаев һәм башҡа абруйлы ҡунаҡтар бик ҡәнәғәт ҡалды. Тирмәләр байрамса биҙәлгән, ҡаҙандар аҫылған, өҫтәлдәрҙә самауыр ҡайнай... Тап уларҙа боронғолоҡ һулышы һиҙелә лә инде: урындыҡ өҫтөндә бейек итеп өйөлгән яҫтыҡтар, бала бәүелгән сәңгелдәктәр, ҡорамалдарҙың сағыулығы, боронғо башҡорт кейемдәре, тирмән тартыу, йөн иләү, аяҡ бөкләп ултырып бишбармаҡ менән һыйланыу, талҡан, ҡорот, ҡурмас, ҡымыҙ, буҙа кеүек милли аш-һыу төрҙәре, йолалар сағылышы... Байрамға йыйылыусылар күптән күрешмәгән туғандары менән осрашып, хәл-әхүәлен белеште, тәьҫораттары менән уртаҡлашты, хәтирәләргә бирелде. Ә һөйләшәһе һүҙҙәр бик күп ине...
Ҡайтам әле, ҡайтам әле,
Ҡайтам тыуған ауылыма.
Бергә үҫкән тиңдәштәрҙең
Ҡайт тигән саҡтарында,
Атай-әсәй, туғандарым
Саҡырып торған саҡта...