Үткән аҙнала Орел ҡалаһында Рәсәй тарихында тәрән эҙ ҡалдырған батша Иван IV хөрмәтенә һәйкәл ҡуйылды. Был хәлде берәүҙәр хуплап ҡабул итһә, икенселәр яһил булараҡ даны сыҡҡан хакимдың исемен мәңгеләштереү ниәтенә теше-тырнағы менән ҡаршы ине.
Ватаныбыҙ йылъяҙмаһы аша күптәргә “Грозный” тигән ҡушаматы менән билдәле Иван IV тураһында фекерҙәр һәр саҡ ҡапма-ҡаршылыҡлы, бәхәсле. Уның Рәсәй дәүләтселегенең нигеҙ ташын һалған батша икәнлегендә шикләнеүселәр юҡ тиерлек, әммә тиранлығы өсөн өнәп етмәүселәр байтаҡ. Биш быуат элек йәшәгән һәм илгә идара иткән шәхестең холҡо ысынында ниндәй булғанын бөгөн берәү ҙә дөрөҫ кенә әйтеп бирә алмай, шунлыҡтан халыҡтың төрлө легендаларға, фараздарға ышаныуы көслө. Күптәр “Иван Васильевич һөнәрен алмаштыра” тигән комедия буйынса ғына сырамыталыр әле Грозныйҙың образын.
Ҡайһы ҡараш өҫтөнлөк алмаһын, Иван IV батшаны фәҡәт яуыздар рәтенә ҡуйырға тырышыу ғәҙел түгел. Дәүләт башлығының ҡанһыҙлығын бер нисек тә аҡлап булмайҙыр, шулай ҙа ул осорҙағы мөһим ыңғай үҙгәрештәрҙе иғтибарҙан ситтә ҡалдырырға ярамай.
Беренсенән, Иван IV дүрт ярым быуат элек Рәсәйгә Башҡортостанды ҡушып, үҙ илендә федерализм ҡоролошон башлаған, ысынлап бөйөк держава төҙөүгә өлгәшкән. Ата-бабабыҙҙың Аҡ батша биргән хоҡуҡ грамоталарынан файҙаланып быуаттар дауамында ошо уртаҡ дәүләттә иркен көн иткәне, ерен, телен, динен, мәҙәниәтен һаҡлай алғаны хаҡ.
Икенсенән, Иван Грозный етәкселек иткән дәүерҙә Рәсәйҙә власть үҙәкләштерелгән, яңы хакимиәт органдары барлыҡҡа килгән, урындағы үҙидараға нигеҙ һалынған, Урыҫ православие сиркәүен нығытыу маҡсатында үҙгәртеп ҡороуҙар булған, һөнәри ғәскәр (уҡсылар) тупланған. Тап ошо мәлдә урыҫтарҙың тәүге баҫма китабы “Апостол” сыҡҡан.
Әйткәндәй, Грозный тормошҡа ашырған реформалар ваҡыт һынауын уңышлы үтә алған. Мәҫәлән, Сыуалыш осоронан сығыу Иван IV заманында төҙөлгән Земство соборын йыйыу менән бәйле. Был батшаның тырышлығы арҡаһында үҙләштерелә башлаған Себерҙең әле һаман илебеҙҙең иҡтисади терәге булып тороуын да онотмайыҡ.
– Орел ҡалаһында Иван Грозныйға һәйкәл ҡуйыу – батша һәм яугир булған олуғ шәхескә хөрмәт билдәһе, тарихыбыҙҙың барлыҡ дәүерҙәре араһындағы күсәгилешлелекте таныу ул. Рәсәйгә Иван IV хакимлыҡ иткән саҡтағы фажиғәле һәм данлы ваҡиғаларҙан тыш уртаҡ тарихыбыҙҙы күҙ алдына баҫтырып булмай. Улар беҙгә һабаҡ бирә, яңылыш аҙымдарҙан аралай, – ти Рәсәй хәрби-тарихи йәмғиәтенең башҡарма директоры Владислав Кононов. – Грозныйҙың Рәсәй дәүләтенең көньяҡ сиктәрен һаҡлауҙы ойоштороуҙағы әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Нәҡ ошо батша заманында Орел ҡәлғәһе барлыҡҡа килгән һәм башҡа нығытмалар менән бергә Ҡырым илбаҫарҙарының урыҫ ерҙәренә үтеп инеүен сикләгән.