Халыҡ һүҙе хаҡлыҡҡа тура киләме?Ҡатын-ҡыҙ... Тәбиғәттең мәңге сиселмәҫ серле йомағы. Кешелектең әсәһе. Гүзәллек һәм аҡыл, түҙемлек һәм сабырлыҡ бергә төйнәлгән донъя тотҡаһы.
Шулай ҙа йәмғиәттең ҡатын-ҡыҙға мөнәсәбәте, минеңсә, сәйерерәк. Уның ҡөҙрәте алдында баш эйеү һәм матурлығын күккә күтәреп маҡтау, шул уҡ ваҡытта уға бала әсәһе, йорт-ер хужабикәһе, тәрбиәсе итеп кенә ҡарау һәм ошо тәғәйенләнештәргә өҫтөнлөк биреү ҙә бар. Йәнәһе, ҡатын-ҡыҙҙың был донъялағы төп урыны – әсә булыу, бала үҫтереү, ир кешегә ҡанат ҡуйыу.
Мин бөгөн ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтары тураһында фәлсәфә һатырға йыйынмайым. Эмансипация, феминизация кеүек сит-ят һүҙҙәр ҡулланылһа ла, асылда мәсьәлә ҡатын-ҡыҙҙың йәмғиәттә тотҡан урыны, шул йәмғиәт тарафынан уның рухи мөмкинлектәрен тулы файҙаланыу-файҙаланмауына ҡайтып ҡала. Һәм был осраҡта гүзәл заттың ирҙәр менән тиң булдыҡлылығы, хужалыҡтың ҡайһы өлкәләрендә үҙенең һәләттәрен тулыраҡ аса алыуы хаҡында һүҙ ҡуйыртыу ҙа урынһыҙ. Был турала һөйләшеү үҙе үк ниндәйҙер дәрәжәлә яҡын кешеләребеҙҙе кәмһеткәндәй. Киреһенсә, беҙ йәмғиәт тормошонда ҡатын-ҡыҙҙы өҫтөнлөклө иткән сифаттар, ирҙәр ҡулынан килә алмаҫтай эштәрҙе уларҙың башҡара алыуы тураһында әйтергә тейешбеҙ.
Ошо ерлектә мин гүзәл заттың, донъяның ваҡ-төйәк мәшәҡәттәренән күтәрелеп, ижтимағи иғтибар үҙәгенә баҫып эшләүе, ғөмүмән, ошо юҫыҡтағы мәсьәләләр хаҡында фекер уртаҡлашыр инем.
Әсәйҙәребеҙ заманында, үҙҙәренең йәшлеген һәм матурлығын ҡорбан итеп, һабанға егелеп ер һөргән, миллиондарса яралы яугирҙе һуғыш яланынан алып сыҡҡан, беҙҙе, балаларын, ас үлем тырнағынан йолоп алып ҡалған. Мөғжизә, әммә имәндәй ирҙәр һығылып төшкәндә лә, ҡатын-ҡыҙҙа әллә ниндәй рухи һәм физик көс табыла. Ҡеүәт менән алдырып булмаған мәлдәрҙә ул наҙ, ихласлыҡ ярҙамында еңә. Аҡыл менән бергә ҡушылғанда нәфис заттың мөләйемлеге мөғжизәләр тыуҙыра ала.
“Советтар Союзы илсеһе” тигән нәфис фильм күҙ алдынан китмәй. Гүзәл актриса Юлия Борисова Александра Коллонтай ролендә уйнай. Ни тиклем рухи юғарылыҡ, матурлыҡ һәм ил мәртәбәһен үҙенең холоҡ-фиғелендә сағылдыра алыу һәләте! Александра Михайловна – донъяла иң беренсе ҡатын-ҡыҙ илсе. Ул – шулай уҡ сәйәси эшмәкәр ҙә, публицист та. Нарком булған, Норвегияла, Мексикала сауҙа вәкиле һәм илсе булып эшләгән. Ун биш йыл, 1945 йылға тиклем, Швецияла илсе булған. Был дәүләттең нацистик Германия яғында беҙгә ҡаршы сыҡмауында дипломат Александра Коллонтайҙың хеҙмәте баһалап бөтөргөһөҙ, тиҙәр.
Хаталаныуым да ихтимал, әммә донъя алдында юғары дәрәжәләргә өлгәшкән ҡатын-ҡыҙҙар тураһында уйланғанда йышыраҡ шул бөйөк ватандашыбыҙ хәтергә килә. Ә ниңә башҡалар ҙа тел осонда түгел? Ниңә әле булһа ҡатын-ҡыҙҙың ниндәйҙер дәрәжәләргә өлгәшеүен ғәҙәти күренеш булараҡ түгел, бәлки һирәк осрай торған хәл итеп ҡабул итәбеҙ? Бында ла, әлбиттә, ир-ат менән ҡатын-ҡыҙ алдына берҙәй талаптар ҡуйыу дөрөҫ булмаҫ ине. Физик, физиологик, психологик айырмалар ике енестең потенциаль мөмкинлектәрен бер кимәлгә ҡуя алмай. Ирҙәр менән ҡатындар ауырлыҡ күтәреүҙә йәки көрәштә тиң булыуға ынтылырға тейеш түгел. Уның ҡарауы, сәйәсәттә, идара итеүҙә, хәҙергесә әйткәндә, менеджментта гүзәл зат үҙен тулы күркәмлектә күрһәтә ала.
Рәсәйҙең мең йыллыҡ тарихында дәүләт башында батшабикә Елизавета Петровнанан башҡа нәфис зат тороуына миҫал юҡ. Ситтән килеп идара иткән Екатериналар, Анналар иҫәпкә инә алмай. Ҡазан ханлығының башында заманында легендар Сөйөмбикә торған. Башҡа миҫалдарҙы, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, хәтерләүе ауыр.
Халыҡтың боронғо традицияларына, дин йоғонтоһонда формалашҡан менталитетҡа һылтанмайыҡ. Ҡатын-ҡыҙға түбәнһетеп ҡарау әллә ҡасанғы патриархаль мөнәсәбәттәрҙән килә. Шул уҡ ваҡытта 1917 йылғы октябрь инҡилабы ҡатын-ҡыҙҙың һәр мәсьәләлә тиң хоҡуҡлы булыуын иғлан итте. Эйе, Конституцияға таянғанда, ҡатын-ҡыҙ алдында киң офоҡтар, сикләнмәгән мөмкинлектәр асыла. Ысынбарлыҡта иһә совет власы йылдарында ла, хәҙерге Рәсәйҙә лә дәүләт һәм йәмәғәт тормошонда уларҙың роле күренмәй тиерлек. Дөрөҫөрәге, ул ғаилә, тәрбиә, сәләмәтлек һаҡлау өлкәләрендә инҡар иткеһеҙ абруйға эйә булһа ла, иҡтисадҡа һәм дәүләткә идара итеү институттарында һаман күләгәлә ҡала килә.
Ни өсөн? Фәҡирлеккә, ҡатын-ҡыҙҙың түбәнһетелеп йәшәүенә һылтанмайыҡ. Уның, беренсе сиратта, әсә булырға тейешлеге һәм һөҙөмтәлә ҡатын-ҡыҙҙың хеҙмәт карьераһынан законлы ситләшеүе барыбер кире ҡаҡҡыһыҙ дәлил була алмай. Миҫалға һинд халҡының террорсы вәхшиҙәр ҡулынан һәләк булған бөйөк ҡыҙы Индира Гандиҙы килтереү ҙә етә. Ул Фирүз менән Раджив исемле улдар үҫтергән. Шул уҡ ваҡытта Һиндостан кеүек ҙур дәүләткә етәкселек итеп, ғәжәйеп аҡыллы, бар донъя алдында ҙур абруйлы сәйәсмән дәрәжәһенә күтәрелгән.
Ғөмүмән, ХХ быуат юғары ижтимағи аренаға байтаҡ ҡына күренекле ҡатын-ҡыҙҙы күтәрҙе. Шуныһы ла ҡыҙыҡлы: күп дәүләт эшмәкәрҙәре гүзәл затты традицион рәүештә бик һанлап бармаған мосолман илдәрендә үҫеп сыҡты. Хәтерем яңылышмаһа, Бангладешта, Пакистанда, Филиппинда Хәлиҙә Рахман, Беназир Бхутто, Корасан Акино ханымдар президент булып эшләне. Мин инде ханымдарға хөрмәт менән ҡараған демократия илдәре Бөйөк Британияла — Маргарет Тэтчер, АҠШ-та Хиллари Клинтон, Кондолиза Райс һәм башҡалар тураһында әйтеп тә тормайым. Британияла, Германияла хакимлыҡта әле лә Тереза Мэй, Ангела Меркель тора. Ҡушма Штаттарҙа президентлыҡҡа Хиллари ханым дәғүә итә.
Демократия һәм мәҙәнилек ил яҙмышын күп йәһәттән ҡатын-ҡыҙҙарға ышанып тапшыра белеүҙә лә сағылалыр. Әгәр совет осорон хәтерләһәк, телгә мәҙәниәт министры Екатерина Фурцева менән СССР Юғары Советының Милләттәр Палатаһы рәйесе Йәҙғәр Насретдинова килә. Шуның менән тамам. Хәйер, бөгөнгө Рәсәй Хөкүмәтендә, Президент Хакимиәтендә лә етәксе вазифаларҙа ҡатын-ҡыҙ бик аҙ. Федераль Йыйылыш залында, бер нисә депутатты иҫәпләмәгәндә, ир-ат ултыра.
Бер нисә йыл әүәл беҙ Вазифа Хәмит ҡыҙы Байтурина менән бәхилләштек. Дәүләт эштәрендә ул республикала ҡатын-ҡыҙ өсөн һирәк була торған дәрәжәләргә күтәрелгәйне, Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары булып эшләне. Был ғәжәйеп эшлекле, кеселекле һәм кешелекле ханымдың бәхете лә республикаға һәм халҡына хеҙмәт итеүҙә булды. Мәғариф, Мәҙәниәт, Социаль яҡлау министрлыҡтарына етәкселек иткән бер нисә ҡатын-ҡыҙҙы иҫәпкә алмағанда, республикабыҙ тарихында ҙур вазифаларға өлгәшкән ундай шәхестәр юҡ. Хатта демократик юл менән һайлап ҡуйылған Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтайҙа ла бер нисә генә ҡатын-ҡыҙ депутат ултыра. Ҡала, район хакимиәттәрендә лә гүзәл затҡа социаль, гуманитар мәсьәләләрҙе алып барыуҙы ғына йөкмәтәләр. Беләбеҙ: ҡатын-ҡыҙ кешегә иғтибарлыраҡ, уның хәлен тиҙерәк аңлай, әммә сәнәғәттә, иҡтисадта, финанс-банк сфераһында ла тиҙ һиҙемләү, һығылмалы аҡыл кәрәкмәйме ни? Хәҙер, команда системаһы юҡҡа сыҡҡан осорҙа, көр тауыш, тоҙло-боросло һүҙ менән өҫтәл һуға белеүҙән бигерәк, анализ, тәрән белем, профессионаллек кәрәк. Ә был сифаттар беҙҙең ҡатын-ҡыҙҙарҙа юҡмы ни?..
Күп кенә мәсьәләләргә ҡағылғанда, фәһем эҙләп, йыш ҡына Көнбайышҡа мөрәжәғәт итәбеҙ. Европа илдәрендә дәүләт менән идара итеүгә генә түгел, сәнәғәт, финанс, менеджмент өлкәләрендәге командалыҡ вазифаларына ҡатын-ҡыҙҙар күпләп килә. Норвегияла, мәҫәлән, енестәрҙең тиң хоҡуҡлылығы тураһындағы закон 1978 йылда ҡабул ителгәйне һәм был мәсьәләләрҙә алға китеш ҙур. 1986 йылда, хөкүмәт башына Гру Харлем Брундтланд ханым килгәс, һигеҙ министрлыҡ вазифаһына ҡатын-ҡыҙ тәғәйенләнде. Хәҙерге хөкүмәттә лә министрлыҡтарҙың 40 процентын ҡатын-ҡыҙ етәкләй. Нәфис зат вәкилдәре оборона, нефть сәнәғәте, энергетика, транспорт, коммуналар һәм төбәктәр, сәләмәтлек һаҡлау, мәғариф, халыҡ-ара үҫеш, балалар һәм ғаилә эштәре буйынса министрлыҡтарҙың башында тора. Норвегия парламенты (стортинг) депутаттарының 37 проценты – ҡатын-ҡыҙ. Илдәге иң ҙур сәйәси партияларҙы ла улар етәкләй. Әйткәндәй, Германия Федератив Республикаһында оборона министры вазифаһын ҡатын-ҡыҙ үтәй.
Был ғына ла түгел. Хоҡуҡтар тигеҙлеген ил властары финанс компанияларына ла тарата. Парламент ҡарары буйынса, иң ҙур компанияларҙың етәкселегендә яҡын йылдарҙа гүзәл заттар 40 процентҡа етергә тейеш. Ҡарар үтәлмәгән хәлдә компанияларҙы хатта тарҡатыу көтә.
Аңлашылалыр, Рәсәйгә был дәрәжәгә еткәнсе бараһы ла бараһы әле.
Эйе, Мостай ағай әйтмешләй, ҡатын кеше һәр йәһәттән мөмкинлектәре асылып етмәгән сер, тылсым булып ҡала асылда.