Бына нисә йыл инде Башҡортостандың сода етештереү сәнәғәтенә сеймал эҙләйбеҙ. Эҙләмәй ҙә булмай... Кире осраҡта ҙур предприятие ябыласаҡ, бюджетҡа керем кәмейәсәк, меңләгән кеше эшһеҙ ҡаласаҡ... Ҡыҙыҡ, ә сит илдәрҙең сода компаниялары бындай осраҡта нимә эшләй икән? Улар ҙа сеймалдары бөтөп, эзбизташҡа ҡытлыҡ кисермәй ултырмайҙыр бит? Әллә улар ҙа донъя баҙарын яҡын-тирәләге тәбиғәт ҡомартҡыларын емереп, меңәр йылдар дауамында һаҡланған хазиналарын ҡыйратып яулаймы икән? Шикләнәм. Әле бер предприятие етәкселегенең дә, таш кәрәк тип, Стоунхенджға йоғонғанын, тимергә ихтыяж тип, Эйфель башняһын бысырға маташҡанын, мәрмәр эҙләп, Санкт-Петербургтағы Мәрмәр һарайын һүтеп биреүҙәрен һорағанын ишеткәнем юҡ... Беҙҙәге сәнәғәтселәрҙән айырмалы...Торатау... Көлөрһөң дә, иларһың да, әммә һуңғы йылдарҙа рухи ҡомартҡыбыҙ Стоунхендждан да билдәлерәк, Эйфель башняһынан да популярыраҡ булып китте. Бер яҡтан, шулай тейеш тә кеүек... Ләкин суд, агитация саралары, яҡлау акциялары менән билдәлелек яулағы килмәгәйне бит әле... Ярай әле республика Башлығы Рөстәм Хәмитовтың етди һәм ышаныслы һүҙҙәре Торатау өҫтөндә ҡуйырғандан-ҡуйыра барған болоттарҙы бер аҙ таратып ебәрҙе.
— Башҡортостанда махсус һаҡланған тәбиғәт объекты Торатауҙан тыш, сода компанияһы өсөн эзбизташ сеймалының башҡа сығанаҡтары ла бар. Торатау сеймалға эшкәртелмәйәсәк, — тине республика етәксеһе.
Төбәк Башлығының позицияһы федераль кимәлдә лә яҡлау тапты. Рәсәй Федерацияһы Президентының Волга буйы федераль округындағы тулы хоҡуҡлы вәкиле Михаил Бабич Түбәнге Новгородта округ төбәктәренең киң мәғлүмәт саралары етәкселәре һәм баш мөхәррирҙәре менән осрашыуында: “Милли ҡомартҡы һаналған Торатауға теймәү һәм икенсе сеймал базаһын табыу өсөн мөмкин булғандың барыһы ла эшләнә”, — тип белдерҙе.
Республика Башлығы әйтеүенсә, Торатауҙы, беренсенән, айырыуса һаҡланған биләмә статусы яҡлаһа, икенсенән, Башҡортостандың 70 процент халҡы уны эшкәртеүгә ҡаршы тауыш биргән. Урындағы халыҡ менән низағлашыу үҙен ихтирам иткән бер генә компанияға ла кәрәк түгел. Сеймал өсөн альтернатива булырлыҡ ятҡылыҡтар ҙа табылған. Бөгөн белгестәр Ҡуштауҙы, Ғүмәр ятҡылығын өйрәнә. Бармаҡтың ҡайһыһын тешләһәң дә ауырта тигәндәй, был тауҙарҙы ла ҡорбан итке килмәй, әлбиттә. Ҡуштауҙа, әйтәйек, ял һәм туризм өсөн шарттар булдырылған, Ғүмәр ауылынан бер нисә саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Бүжәтау ҙа — тәбиғәттең гүзәл бер мөйөшө. Ләкин сода компанияһы һаман ҡәнәғәт түгел. Уларға нисек тә өҫтәмә сығым түкмәйенсә етештереүҙе арттырырға кәрәк.
Әммә йәмәғәтселек тә, республика етәкселеге лә был мәсьәләгә үҙ фекерен ҡәтғи һәм аныҡ белдерҙе лә инде. Мәңге торһон өсөн Торатау...
Р.S. Торатауға бәйле ваҡиғалар Октябрь революцияһынан һуңғы осорға алып ҡайтҡандай була. Оло быуын вәкилдәре хәтерләйҙер: ул йылдарҙа, юлбашсыбыҙҙың һәйкәлен ҡуябыҙ тип, бер төркөм иптәштәр мосолман зыяратындағы ҡәбер таштарын йыйып алып килеп нигеҙ ҡорғайны... Бөгөн иһә вәхшилеккә завод хужалары этәрмәксе...
Алексей КАРПУХИН, Башҡортостандың сәнәғәт һәм инновация сәйәсәте министры:
— Ғүмәр ятҡылығы Стәрлетамаҡтан 35 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Сәнәғәт ихтыяждары өсөн ауылдан ситтә юл төҙөләсәк, электр энергияһының өҫтәмә ҡеүәттәре киләсәк. Карьер эргәһендә ваҡлау-сортҡа бүлеү фабрикаһы төҙөү талап ителеүе хаҡында әйтеп тороу кәрәкмәйҙер ҙә. Геологик разведкалау эштәре Ғүмәрҙә бер нисә тиҫтә яңы эш урыны барлыҡҡа килтерәсәк, ә ятҡылыҡты эшкәртеү башланһа, тағы ла күберәк хеҙмәт урындары булдырыласаҡ.
Күптән түгел Башҡортостан Фәндәр академияһы президиумы ултырышында ла Башҡортостан сода компанияһының сеймал проблемаһы, шулай уҡ эзбизташтың альтернатив сығанаҡтарын эшкәртеү мөмкинлеге тикшерелде. Ысынлап та, Башҡортостанда эзбизташ ятҡылыҡтары бар, улар электән өйрәнелә килә һәм киләсәктә лә был юҫыҡта тикшереүҙәр алып барыласаҡ, ти ғалимдар. Был фәнни нигеҙҙә иҫбатланған.
Илдар ҺАҘЫЕВ, Башҡортостандың тәбиғәттән файҙаланыу һәм экология министры:
— Бөгөн Ғүмәр янында эҙләнеү-тикшеренеү эштәре генә бара. Бөтә яҡтың да мәнфәғәте күҙ уңында тотоласаҡ. Ыңғай һөҙөмтәләр булған осраҡта ғына ҙур проект этабы башланасаҡ.
Унда тирә-яҡ мөхиткә зыян күләмен билдәләгән бүлек тә буласаҡ, бөтә экологик талаптар ҙа иғтибарға алынасаҡ. Бөгөн шуны ҡәтғи әйтергә мөмкин: урман, экология, санитария-эпидемиология, төҙөлөш нормалары боҙолмаясаҡ. Ятҡылыҡты эшкәртеү Ғүмәр ауылынан 2 километр алыҫлыҡта, йәғни кеше йөрөмәгән урында күҙаллана. Егән мәмерйәһе, тәбиғәт ҡомартҡыһы булараҡ, һаҡланып ҡаласаҡ. Бүжә тауында геология-тикшеренеү эштәре башҡарылмаясаҡ. Ул Ғүмәр ятҡылығының биләмәһенә инмәй. Урындағы халыҡҡа техноген тәьҫир булмаясаҡ. Йорттар ҙа һүтелмәйәсәк.
Әлфис ҒАЯЗОВ, Башҡортостандың Фәндәр академияһы президенты вазифаһын башҡарыусы:
— “Сода” йәмғиәте өсөн альтернатив ятҡылыҡ тәьмин иеү тәҡдимен Федераль үҙәк тә хуплап сығыш яһаны.
Ысынлап та, Башҡортостанда эзбизташ ятҡылыҡтары бар, улар электән өйрәнелә килә һәм киләсәктә лә был юҫыҡта тикшереүҙәр алып барыласаҡ, тип белдерҙе ғалимдар.
Химик составы буйынса шихандарҙағы эзбизташ кеүек тау тоҡомдары республикалағы башҡа урындарҙа ла бар. Мәҫәлән, Ишембай районының Ғүмәр ауылы янындағы тауҙарҙа, Ғафури районындағы Ташлы майҙанында, Сибайҙағы эзбизташ карьерында. Беҙ республикала кәмендә ете альтернатив сығанаҡ барлығын иҫәпләп сығарҙыҡ. Улар үҙҙәренең физик-химик үҙенсәлектәре буйынса Торатауҙағы материалдан әллә ни айырылмай ҙа тиерлек.
Башҡортостан Башлығынан башлап,
Ошо ерҙә торған һәр кемде
Торатауҙы һаҡлау, яҡлау хәле
Борсой бөгөн, борсой һәр көндө.
Тау яҙмышы милләт яҙмышылай,
Милләт намыҫылай хәҙерге.
Тауҙы яҡлап, күрһәтәйек бөгөн
Үҙебеҙгә тейеш ҡәҙерҙе.
“Сода” күптән көтә, тешен ҡажып,
Беҙҙең изге тауҙы йоторға.
Тамағына тороуҙан да ҡурҡмай,
Теләй барын анһат оторға.
Шәкетауҙы ергә тигеҙләүен
Ҡабатларға теләй тағын да.
Ләкин Торатауға теше батмаҫ,
Барса халыҡ — тауҙың яғында.
Бөтә ғаләм аяғөҫтө тора
Мәңге торһон өсөн Торатау.
Һуңғы өмөт менән беҙгә ҡарап,
Оло башын беҙгә бора тау:
— Миллионлап йылдар имен торҙом,
Ҡалдымы, тим, көнөм һанаулы;
Ҡыл өҫтөндә микән киләсәгем?!
Яҙмыштарым һаман янаулы...
Тауҙың дошмандары ғазраилдай
Тағы ниндәй этлек ҡорорҙар?!
Ләкин тау яҡлылар изге һаҡта
Тере ҡалҡан булып торорҙар.
Алдағы йыл ни килтерер тағы?
Ҡыш бабай ҙа бында төпләнә...
Уның был ҡылығы — беҙҙең хыял —
Һәр тарафта ихлас йөпләнә.
Тау эйәһе булып, уның рухы
Бында ҡышлап, бында йәйләһен!
Тауҙы ҡутарырға яман заттар
Килмәһендәр тотоп кәйләһен.
Ер-әсәбеҙ ҡото Торатауға
Һүҙҙә, эштә тоғро ҡалайыҡ.
Ҡулды ҡулға тотоп, тау тирәләй,
Уны ҡосаҡтарға алайыҡ!
Барлыҡ көстө шуға һалайыҡ!
Мәңге торһон өсөн Торатау!
Ирек КИНЙӘБУЛАТОВ,
Салауат Юлаев исемендәге
дәүләт премияһы лауреаты.