Сатира – һәр саҡ революцион үҙгәрештәрҙең алғы сафында. Шуға уны Башҡортостан яҙыусылары һәм журналистары совет власының тәүге көндәренән үк үҙҙәренә ҡорал итеп ала.1922 йылдың ноябрендә башҡорт сатирик журналистикаһы тарихында беренсе булып Өфөлә “Бабич” исемле әҙәби-сәйәси көлкө журналы сыға башлай. Ул Исмәғил Рәмиев, Дауыт Юлтый һәм Нәби Ҡадириҙарҙың шәхси башланғысы менән ойошторолоп, үҙ аҡсаларына нәшер ителә. Журнал ике аҙнаға бер баҫылырға тейеш булһа ла, ысынында иһә 1922 йылда уның ике генә һаны донъя күрә. Партия һәм совет органдары рөхсәте менән был журнал аҙаҡ “Башҡортостан” гәзите редакцияһы ҡарамағына күсерелә. “Яҡын көндәрҙә 3-сө, 4-се, 5-се һандарын нәшерләүгә әҙерлек бара, – тип хәбәр итә “Башҡортостан” 1923 йылдың 19 ғинуар һанында. – “Бабич”тың һуңғы һандары көлкөлө рәсемдәр менән биҙәкләнеп, әүәлгеләренә ҡарағанда мәүзуғ (тематика. – М. С.) йәһәтенән дә бай булып сығасаҡ”.
Төхфәт Йәнәбиҙең Өфөлә 1929 йылда донъя күргән “Башҡорт ваҡытлы матбуғаты” исемле китабында, “Бабич” журналының биш һаны баҫылды, тип әйтелә. Ләкин журналдың нәшир һәм мөхәррирҙәренең береһе И. Рәмиевтең яҙыуына ҡарағанда, “3-сө һәм 4-се һандары баҫылып бөткәс, конфискацияланды. Бер нисә шәхестең тырышлығы арҡаһында журналдың сығыуы туҡтатылды” (Ваҡытлы татар матбуғаты. – Ҡазан, 1926, 191-се бит).
Бөгөнгәсә “Бабич” журналының бер нисә данаһы ғына һаҡланып ҡалған. Уның 1-се һанын мин йәш саҡта Ҡазан дәүләт университетының Н. И. Лобачевский исемендәге фәнни китапханаһынан, ә 2-се һанын Башҡортостандың Ә-З. Вәлиди исемендәге Милли китапханаһынан табып уҡығайным.
Үткән быуаттың 20-се йылдарында баҫылған хәбәрҙәрҙән күренеүенсә, Башҡортостан хеҙмәтсәндәре сатира журналы сыҡҡанын көтөп һәм хуплап ҡаршы алған. Х. Кәримдең “Бабич” журналы” тигән мәҡәләһенә (Башҡортостан. – 1922, 9 ноябрь) күҙ һалайыҡ: “Тормошта, – тип яҙа автор, – һәр ваҡыт эшләнеп ятҡан ҡара эштәрҙе күреп, эш өҫтөндә ҡара эштәрен дауам иттереүсе бәндәләрҙең ҡараңғы бүлмәләрҙә уйлаған бысраҡ уйҙарын ишетеп һәм, ғөмүмән, тормоштоң килешһеҙ яҡтарын һиҙеп, әҙәби һәм киҫкен көлкө арҡыры шул килешһеҙ урындарҙы төҙәтә, эшсән халыҡ алдында мәсьүллеген (яуаплылығын. – М. С.) онотҡан кешеләргә үҙҙәренең кемлектәрен иҫтәренә төшөрә һәм аяҡтары тайып киткәндәрҙе ҡултыҡлаша торған һөжүи көлкө журнал әле күренмәй ине, революция башынан һаман етди мәсьәләләрҙе сисеү менән шөғөлләнеп алйыған йәнде терелтеп ебәрерлек көлөргә, көлкө һөйләргә, көлкө тыңларға күңел күптән кәрәкһенә ине”.
Ошо талаптарҙы иҫәпкә алып, Башҡортостан журналистары сатирик баҫма әҙерләй башлай ҙа инде. “Беҙ был журналды эш юҡтан эш, көр күңелдән ауыҙ йырып көлһөндәр өсөн сығармайбыҙ, – тип яҙа улар “Бабич”тың хоҡуҡи декларацияһында, – бәлки, хәҙерге дәүерҙә көн һайын тиерлек булып торған тарихи хаталарҙы, яңылыш аҙымдарҙы, эскерлелек менән эшләнгән йәшерен серҙәрҙе, мәсьүл (яуаплы. – М. С.) урындарҙағы мәсьүлиәтһеҙ бәндәләрҙең ғәйре тәбиғи эштәрен бер ергә теркәп барыу һәм шул хаҡта бөйөк падишаһымыҙ эшсе бин крәҫтиән хәҙрәттәренә ғарезнамә (ғариза. – М. С.) рәүешендә тәҡдим итеү өсөн сығарабыҙ” («Бабич». – 1922, № 1).
Бынан тәүге сатирик журналдың ижтимағи-сәйәси йүнәлешен аңлауы ауыр түгел. Тимәк, алғы планға тормоштоң ваҡ-төйәк кәмселектәренән көлгән еңел юмор түгел, ә социаль ҡаршылыҡтарҙы сағылдырған үткер сатира ҡуйыла. Журналдың ике һанын уҡығас та, ул үҙ маҡсатын үтәне, тип әйтергә мөмкин. Дин “ҡоҙғондары”на һәм пикүләй-спекулянттарға, нэпмандарға һәм контрҙарға, ҡараҡтарға һәм эскеселәргә, булдыҡһыҙҙарға һәм бюрократтарға, ай-һай, ҡаты эләкте “Бабич”тан!
Башҡорт сатирик матбуғатын үҫтереүҙә был баҫманың әһәмиәте ифрат ҙур. Беренсе көлкө журналы булараҡ, ул, шифалы шишмә кеүек, республиканың сатира көстәрен үҙ янына йыя. Был “шишмә”лә күренекле яҙыусы-сатирик Ғариф Ғүмәр, журналист-фельетонсы Исмәғил Рәмиев, Нәбиулла Ҡадиров һ.б. бик күптәр сирҡаныс ала. Бында сатирик журналистика өлкәһендә эшләр өсөн кадрҙар тәрбиәләнә. Һәм иң мөһиме: “Бабич” – тиҙҙән Башҡортостанда даими сыға башлаясаҡ “Һәнәк” журналының нигеҙ ташы, сығанағы.
“Ҡабатлап әйтәм, “Һәнәк”тең атаһы “Бабич” булды, – тип хәтерләй “Һәнәк”тең беренсе мөхәррире Ғариф Ғүмәр. – “Бабич” тип атау ҙа тиктомалдан ғына килеп сыҡманы. Беҙҙең теләк үткер телле, юмор-сатираға бай шағирыбыҙ Ш. Бабичтың традицияһын дауам иттереү ине. Башта “Һәнәк”те лә “Бабич” исеме менән атарға булғайныҡ, әммә һуңынан фекерҙәр айырылды. Аранан берәү:
– Йәмәғәт, “Һәнәк” тип исем ҡушһаҡ, нисек булыр? Насар һәм боҙоҡ әҙәм аҡтыҡтарын сәнсер, гонаһлы бәндәләрҙән еңелсә көлөр, төҙәтер, – тине.
– Ысын, – тине икенсе бер иптәш. – “Крокодил”дың да бит “Вилы в бок” тигән нәмәһе бар. Шуның Һәнәген алайыҡ та...
Шулай итеп, “Һәнәг”ебеҙҙең икенсе сығанағы “Крокодил” булды” («Һәнәк». – 1971, № 4).
* * *
Совет власының тәүге йылдарында сатирик журнал ойоштороу өсөн ниндәй шарттар зарури ине һуң? Әлбиттә, бер нисә журналистың тырышлығы менән генә уңышҡа ирешеү мөмкин түгел. Бөтәһенән элек редакцияға өҙлөкһөҙ рәүештә хәбәрҙәр килеп торорға тейеш. Ә уның өсөн халыҡ менән ныҡлы бәйләнеш булдырыу мотлаҡ. Беренсе нәүбәттә быға фәҡәт көндәлек гәзит ярҙамында ғына өлгәшергә мөмкин.
Совет сатирик журналистикаһының формалашыуына ошондай мөһим шарт тыуҙырыусыларҙың тәүгеһе Мәскәүҙә сыҡҡан “Рабочая газета” булды. 1922 йылда ул “Крокодил” исемле аҙналыҡ сатирик ҡушымта баҫа башланы, ә 13-сө һанынан алып был ҡушымта айырым сатира һәм юмор журналына әүерелде.
Үткән быуаттың 20-се йылдарында сатирик журналистиканың артабанғы үҫешен билдәләгән әлеге башланғысты милли телдәрҙә баҫылған күп гәзиттәр күтәреп алды. 1923 йылда Ҡазанда “Татарстан” гәзите нәшриәтендә – “Чаян”, 1924 йылда Свердловскиҙа “Коммунист” гәзите эргәһендә “Шәпи ағай” исемле көлкө журналдары ла ошо юл менән барлыҡҡа килде.
“Бабич” үрнәгендә бер ниндәй базаһыҙ, “ҡола яланда” сатирик баҫма ойоштороуҙың мөмкин түгеллеген аңлап, Башҡортостан журналистары республика гәзиттәре ерлегендә яңы көлкө журналы булдырыу өсөн әҙерлек алып бара. 20-се йылдарҙың тәүге яртыһында гәзиттәрҙә сатира һәм юморға байтаҡ урын бирелә. “Башҡортостан”, мәҫәлән, даими рәүештә кескәй фельетондар баҫып тора. “Яңы ауыл”, “Красная Башкирия” гәзиттәрендә тәнҡит мәҡәләләрен һәм рецензияларҙы йыш күрергә мөмкин. Шулай ҙа ҙур күләмле фельетондар әле юҡ дәрәжәһендә. Тәнҡит мәҡәләләрендә әҙәби алымдар түгел, ҡоро факттар өҫтөнлөк итә. Шул сәбәпле күп авторҙар уҡыусы күңеленә һеңеп ҡалырҙай сатирик образдар тыуҙыра алмай. Ни тиһәң дә, ул ваҡытта матбуғатта “маңлайға терәп атыу” – туранан-тура фашлау алымы көслө була.
Революция осоронда был, бәлки, тарихи яҡтан аҡланалыр ҙа. Әммә ваҡыт үткән һайын, сатираға талаптар ҙурая. Тәнҡит объектын сәнғәт призмаһы аша үткәреп тормайынса, туранан-тура ҡағыҙға төшөрөү, етешһеҙлектәрҙән көлөүҙе һүгеүгә йәки нотоҡ уҡыуға ҡайтарып ҡалдырыу ҡәнәғәтләндермәй. Тормош үҙе уҡыусыны уйландырырлыҡ, тулҡынландырырлыҡ фельетондар, сәнғәтсә эшләнгән сағыу образдар тыуҙырыуҙы һорай. Бының өсөн, билдәле, көндәлек гәзит биттәре генә тар, махсус сатира журналы кәрәк.
“Бабич” ябылғандан һуң Башҡортостанда яңы көлкө журналы ойоштороу юлында “Яңы ауыл” гәзите күп эш башҡара. Ул үҙенең биттәрендә уҡыусыларҙан килгән хәбәрҙәргә, тәнҡит мәҡәләләренә ҙур урын бирә. “Һәнәк”кә әҙерләнгән материалдарҙан” тигән баш аҫтында кескәй фельетондар һәм һүрәттәр баҫыла. Ахырҙа, 1925 йылдың 15 сентябрендә, ошо сатира бүлегенән “Яңы ауыл” һәнәге” исемле бит-ҡушымта барлыҡҡа килә. Ысынында иһә был – “Һәнәк” журналының тәүге һаны.
Башҡортостанда сыға башлаған яңы баҫманың маҡсаты һәм бурыстары ниҙән ғибәрәт ине һуң? Был һорауға яуапты 1-се һандағы “Һәнәк” кемдәрҙең ҡабырғаһына ҡаҙаласаҡ?” тигән баш мәҡәләнән табып була: “Тиреҫ ҡорто кулактарҙы, нэпмандарҙы, ҡырҡ айлыҡ ришүәтселәрҙе, ҡараҡтарҙы, мунса үрмәксеһе муллаларҙы, мәзиндәрҙе, ҡара йылан самогонсыларҙы, түрәләнгән совет эшселәрен, ебегән ауыҙлы уҡытыусыларҙы, йоҡонан айный алмаған партия һәм комсомол ағзаларын, эшлекһеҙ мәктәп, клуб, изба-читальняларҙы һәм совет органдарын, гел кимерергә лә һимерергә генә яратҡан кооперация эшселәрен, мещанлыҡтан айнымаған уҡыусыларҙы һәм зыялыларҙы, һыу ҡуйыртып, аяҙ көндә ҡара һөрөм күпертеп йөрөүсе мырҙаларҙы – ҡыҫҡаһы, яңы ил, яңы ауыл төҙөү юлында осраған ҡаршылыҡтарҙың барыһын дә йәбенә теҙәсәк тә эшсе-крәҫтиән халҡына күрһәтәсәк, тиреҫлеккә ырғытасаҡ”.
* * *
Уҡыусыларҙы редакция эшенә ылыҡтырыу – сатирик баҫма өсөн мөһим проблемаларҙың береһе. “Һәнәк” журналы эшсе-крәҫтиәндәр араһында ижади әүҙемлек уятыуҙы үҙенә төп бурыс итеп ҡуйҙы. Шуға тәүге һандарынан уҡ хәбәрселәр өсөн күрһәтмәләр, инструкциялар биреп килде. Редакция “Һәнәккор”ҙарҙан принципиаль һәм объектив тәнҡит, оперативлылыҡ һәм көнүҙәк темалар талап итте:
“Ғәйбәтләмә, һәйбәтләмә,
Борғоланма, һырғыланма!
Тура ҡаҙа! Һоп!..
Кулактарҙы ҡыҫығыҙ,
Үткер булһын тешегеҙ!”
(“Һәнәк”. – 1925, № 1).
“Хәбәрсе, һин ныҡ эшлә,
Кәрәк еренән тешлә,
Ваҡтар менән ирешмә,
Ҙурҙарына бирешмә,
Тиҙ-тиҙ генә хәбәр ит –
Быны Һәнәк гәүәрит”.
(“Һәнәк”.–1925, № 5).
(Аҙағы бар).