Был календарь барлыҡҡа килгәс, йылдың төрлө ваҡиғалары, ысынлап та, үҙ урынына ултырған. Бер йылдан һуң Римдың сәйәси эшмәкәре Марк Антонийҙың тәҡдиме менән хәҙер инде яңы календарь буйынса етенсе булып иҫәпләнгән айға Юлий Цезарь исеме бирелгән. Шулай итеп, Юлиан календары беҙҙең эраға тиклемге 45 йылдан алып ғәмәлдә ҡала. Бөгөн был календарь менән ваҡытты христиандар ғына иҫәпләй.
Июль ваҡиғаларға бай. Тик был айҙа ырымдар, юрауҙар тормошҡа ашмай тиерлек. Сәбәбе — ай эсендә көн торошоноң, бигерәк тә йылылыҡтың тотороҡло булыуы, һауа массаларының хәрәкәте тик тәбиғәт ҡанундары буйынса ғына үҙгәреүе. Ошолай булыуға ҡарамаҫтан, төрлө халыҡтарҙа июлгә ҡарата бик күп әйтемдәр бар. Улар бөтәһе лә тиерлек ошо айҙағы күренештәргә һәм ваҡиғаларға бәйләнгән. Атлантик океандан Көнсығыш Себергә тиклемге биләмә халыҡтары был айҙы йүкә ағасы менән бәйләй, сөнки ул баллы, һалабашынан һәм һөйәненән төрлө көнкүреш әйберҙәре эшләнә. Шуға ла йүкә
француздарҙа, хорваттарҙа, чехтарҙа, Балтик буйы илдәре халҡында, поляктарҙа, венгрҙарҙа, урыҫтарҙа липень исеме менән йөрөтөлә.Икенсе исеме – серпень. Ураҡ һүҙенән алынған, был айҙа арыш урыу башланыуына бәйле. Ҡайһы бер илдәрҙә, мәҫәлән, Украинала, Рәсәйҙә, Белоруссияла, Словакияла йәшенле ай – файҙалы ай — тип атайҙар. Июль айындағы йәшен, ысынлап та, тәбиғәт өсөн бик файҙалы: ул атмосфералағы азотты бәйләй һәм үҫемлектәргә уны үҙләштереүгә булышлыҡ итә. Ғалимдарҙың иҫәпләүе буйынса, йәшен тарафынан бәйләнгән азоттың миҡдары донъялағы барлыҡ азот заводтарының тулайым продукцияһынан яҡынса 150-180 тапҡырға артығыраҡ.
Айҙы эш осорҙары буйынса бер нисә өлөшкә бүлергә мөмкин.
Тәүге биш көнлөк.
Ошо ваҡытта йүкә сәскәгә күмелә. Иң файҙалы, хуш еҫле бал тап унан йыйыла. Дарыу үләндәре йыйыу ҙа ошо көндәргә тура килә. Июль башында әҙерләнгән бесәнде махсус рәүештә айырып һаҡлап, быҙаулаған һыйырҙарға ашатҡандар. Хәҙер ҙә беҙ эскән һөттөң иң сифатлыһы июлгә тура килә. Бағымсылар кешеләргә иртәнге ысыҡта ялан аяҡ йөрөргә тәҡдим итә. Был быуындарҙың һыҙлауын баҫа һәм тәнде сыныҡтыра.
5 — 15 июль.
Күп йыллыҡ мәғлүмәттәр буйынса ямғырлы осор тип һанала. Айлыҡ норманың 60-75% ошо мәлгә тура килә. Тик бер яуғанда миҡдары 10 мм-ҙан кәмерәк икән, файҙаһы юҡ тиерлек. Ошонан сығып, баҡсасыларға кәңәш: йәшелсәгә, еләк-емешкә квадрат метрына кәмендә 10 литр һыу кәрәк, ә инде ҡыярға – 15 литрға тиклем.
16 — 25 июль.
Арыш өлгөрә башлай. Ошо осорҙа еләк йыйыу тамамлана тиерлек. Бәшмәк осоро етә. Был ваҡытта ҡайһы бер ағас япраҡтары һарғая.
26 — 31 июль.
Йәйге эҫенең һуңғы көндәре. Һуңынан августа ла томра көндәр була әле, тик инде йылғаларҙа һыу температураһы кәмей башлай. Был осорҙа инде ҡырағай хайуандар ҡышҡылыҡҡа әҙерләнә, ҡоштар туптарға йыйыла, балаларын алыҫыраҡ араға осорға өйрәтә. Мәҫәлән, сыйырсыҡтар бер күтәрелгәндә 10-15 километр араны үтә башлай.
Арыш урағы менән бергә туңға һөрөү башлана. Июль аҙағында – август башында һөрөлгән ерҙә киләһе йылда сүп үләндәре әҙерәк була.
Ҡыҫҡаһы, июль – иң эшлекле айҙарҙың береһе. Хатта төрлө ял сараларына, байрамдарға ваҡыт ҡалмай. Шуның өсөн дә ял өсөн июлдә махсус көндәр бар.
12 июль – Петр көнө. Был көндө ямғыр теләйҙәр. Ошо ваҡытта сыуаштарҙа кисен кәкүк тауышын тыңлайҙар. Әгәр был ҡош һаҡауланмаһа, йәй оҙон була.
21 июль. Арышҡа төшөү байрамы.
29 июль. Себерҙәге ҡайһы бер халыҡтарҙа, Алтайҙа ҡояшты оҙатыу байрамы. Был инде Алтай халыҡтары өсөн йәйге йылының аҙағы тигән һүҙ.
Нисек кенә булмаһын, июль бөтәбеҙ өсөн дә яҡты һәм яҡшы иҫтәлектәр менән бәйләнгән. Әгәр беҙ йәйҙе хәтерләйбеҙ икән, иң беренсе сиратта уның уртаһындағы муллыҡты иҫкә төшөрәбеҙ, сөнки, үрҙә әйтелгәнсә, июль — иң тотороҡло ай.
Хөрмәтле гәзит уҡыусылар! Тәьҫораттарығыҙҙы беҙгә яҙып ебәрһәгеҙ, уларҙы башҡаларға ла еткерер инек.
Инбер ЯПАРОВ,
география
фәндәре
кандидаты,
БДУ доценты.