“Йөрәгемде һеҙгә илтәм” тигән йыйынтыҡты уҡып сыҡҡас, иманым камил, шиғырҙар күңелегеҙгә мотлаҡ хуш килгән булырға тейеш! Хуш килеү генә түгел, байтаҡ урындары тәрән уйҙарға һалғандыр, йәнегеҙҙе тетрәткәндер, хистәрегеҙҙе өтөп баҙлатҡандыр — һәр хәлдә битараф ҡалдырмағандыр. Моғайын, фани донъяла ғафил булып (“үгеҙ үлһә — ит, арба ватылһа — утын” тип кенә) ғүмер һөрөргә ярамағанлыҡты, матурлыҡ өсөн, тормош өсөн сәмләнеп, фиҙакәр көрәшеп йәшәргә кәрәклекте бөтә асылығыҙ менән тойғанһығыҙҙыр. Шиғырҙарҙың төп маҡсаты, төп тәғәйенләнеше лә — нәҡ шунда ла баһа! Кем һуң ул ошо китапты ижад иткән Рәшит Назаров?Тәбиғи, бындай һорауҙы иң элек йәш милләттәштәребеҙ бирер, сөнки уларҙан өлкән быуын кешеләре (беҙҙең ҡорҙаштар һәм ағайҙар йәки апайҙар), үҙҙәре уҡыпмы, башҡаларҙан ишетепме, Рәшит Назаровтың исемен белә, әле лә иҫләй.
Шағирҙың ҡыҫҡаса биографик мәғлүмәттәре түбәндәгесә. Рәшит Сәйетбаттал улы Назаров 1944 йылда Ауырғазы районының Төрөмбәт ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Төрөмбәт урта мәктәбен тамамлағас, колхозда эшләй, 1963 йылдың аҙағынан алып 1966 йылдың башына саҡлы армияла һалдат хеҙмәтен атҡара.
Ижадына ҡағылышлы мәғлүмәттәр ҙә ҡыҫҡа ғына. Рәшит Назаровтың шиғырҙары, нәҫерҙәре, хикәйәләре республика матбуғатында 1962 йылдан баҫылып килде. 1965 йылда уның “Таңды ҡаршылау”, ә 1970 йылда “Ҡояш юлы буйлап” тигән шиғыр китаптары донъя күрҙе...
Эйе, аңлы тормош юлы ла, ижад юлы ла Рәшиттең бигерәк ҡыҫҡа булды шул. Мәңгелек ғаләм аҫтында сәйер донъяға һоҡланып бағып, ел иҫкәнгә, ҡош талпынғанға, ағастар япраҡ ярғанға ҡыуанып ҡарап, ул ни бары 21 йыл ярым ғына тулы ҡанлы тормошта йәшәй алды, шул арауыҡтың да ни бары көсөргәнешле биш, уҙа-барһа алты йылын тотошлай ижад эшенә — шиғриәткә арнарға өлгөрҙө. Шағир ғүмеренең ҡалған өлөшө иһә... ҡараңғылыҡҡа убылды, йырып үткеһеҙ томанға сорналды. 1966 йылдың яҙынан бирле дауаханала ята-сыға дауаланып йә ауырыуҙар өсөн махсус ярҙамсыл хужалыҡта эшләп, ул икһеҙ-сикһеҙ яфалар кисерҙе. Ғүмеренең һуңғы көнөнә тиклем инвалидтар йортонда көн итте.
“Ағиҙел” журналының 1962 йылғы бер һанында Рәшит Назаровтың тәүге шиғырҙар шәлкеме баҫылып сыҡҡас, улар, яҡшы хәтерләйем, шиғриәт һөйөүселәргә аяҙ көндә йәшен атҡан кеүек тәьҫир итте. “Аяҙ көндә йәшен атыу” тип әйтеү халыҡ телендә күбеһенсә ыңғай сифатта ҡулланылмай, мәгәр – “көтөлмәгәнсә”, “ниһайәт” тигәнде аңлатып бирерлек тағы ла бәҫлерәк сағыштырыу табыуы ҡыйын миңә, шуға ла был осраҡта “йәшен атыу” һүҙбәйләнешенә иң кәттә, иң изге мәғәнә һалам. Эйе, Рәшит күктәр булып күкрәне лә кешеләрҙең яңы һүҙгә, яңы шиғырға сарсаған күңеленә шифалы йәшен, сафландырғыс ут йомғағы төҫлө атылып килеп инде. Ул йылдарҙа, ҡайҙа ғына барма, Рәшиттең шиғырҙарын яттан һөйләйҙәр ине, ул заманда шиғриәт илендә байрамдар йышыраҡ яһала торғайны:
Мөхәббәт — ул, әйтерһең дә,
утлы йәшен,
Һанап-һорап тормай
һис бер кемдең йәшен,
Һүнмәҫ ялҡын менән ялмай
ҡартын-йәшен,
Көйҙөрөр тип ҡурҡһаң әгәр,
ҡас һин, йәшен!
Ҡоя күрмә тик аҙаҡтан
күҙең йәшен!
Мөхәббәт — ул, әйтерһең дә,
утлы йәшен.
(“Йәшен”).
Ана бит, Рәшит тә “йәшен” тигән төшөнсәгә ниндәй мөҡәддәс йөкмәтке төйнәгән: мөхәббәтте йәшенгә тиңләгән! Шулай инде, теләй икән, һүҙҙең бөтөнләй икенсе – ғәҙәти күҙгә салынмаҫ төҫмөрөн гөлтләтеп ебәрә шағир: сәсән әҙәмдең ҡөҙрәте тиңһеҙ!
Йыртып астым күкрәгемде,
Йолҡоп алдым йөрәгемде
Һәм, йомарлап устарыма,
Илттем уны дуҫтарыма,
Илттем уны һиңә, йәнем,
Тик күрмәнең ниңә, йәнем?
Хурланып мин шул саҡ бик тә,
Йөрәгемде аттым күккә,
Осто йөрәк, осто йөрәк
Йондоҙҙарҙан бейегерәк.
Йәнем! Әгәр сыҡһаң тышҡа
Таңын, ҡара көнсығышҡа, —
Бер йондоҙ унда нур һипһә,
Һәм хистәрең дөрләп китһә,
Бел: был йондоҙ — минең йөрәк.
Тик инде ул бейегерәк!
(“Йөрәк”).
Башҡорт ере, ана шулай, яңы даһи тыуҙырҙы. Рәшит Назаров халҡыбыҙ рухының биниһая-бихисап мөмкинлектәргә, асып бөтөргөһөҙ матурлыҡтарға бай икәнлегенә йәнә бер тапҡыр ҡайнар иҫбат булып балҡыны... Йәш шағирҙарҙың республика семинарында (1962 йыл) Рәшиттең шиғырҙарын тыңлағас, Назар Нәжми Яҙыусылар союзы идараһының коридоры буйлап: ”Талант табылды! Талант табылды!”— тип ҡысҡырып йөрөгән, тиҙәр. Дөрөҫтөр, билләһи, дөрөҫтөр! Ким Әхмәтйәновтың һөйләгәне лә һаман иҫтә: семинар аҙағында Рәшит Назаров менән бергә фотоға төшөүҙе ҙур мәртәбәгә һанап, Башҡортостандың иң күренекле әҙиптәре теҙелешеп баҫҡан, юғары түрәлек вазифаһы башҡарған бер яҙыусы иһә, үҙ галстугын сисеп, ун һигеҙ йәшлек кенә ябай ауыл малайының муйынына таҡҡан! Шул түгел инеме икән йәш даһи алдында баш эйеү, уны таныу, уны ололау?!
Рәшит, беҙҙең кеүек, минең һәммә ҡәләмдәш тиҫтерҙәрем, йәш шағирҙар һымаҡ, өйрәнселек осорон белмәне (һәр хәлдә быны беҙ тойманыҡ), уның яҙғандары йәмәғәтселеккә инде өлгөргән әҫәр — шиғриәттә өр-яңы һүҙ рәүешендә етә торҙо. Ярайһы уҡ ситтә, Төрөмбәттә, йәшәгән кеше менән ул саҡтарҙа беҙ берҙәй хистә яндыҡ, берҙәй һулыш алдыҡ, алыҫтан тороп беҙ уны бар йөрәгебеҙ менән яраттыҡ. Рәшит Назаров беҙҙең байраҡсыбыҙға, беҙҙең юл башлаусыбыҙға әйләнде. Билдәле ки, исмаһам, уны күреп аҙ ғына булһа ла һөйләшергә, уның менән “тел вә лөғәт алмашырға” ине, тип хыял йөрөттөк...
Хәтеремдә, Стәрлетамаҡ педагогия институтында уҡып йөрөгән сағымда, 1963 йылдың сентябрендә, I курс студенттары исемлегендә Назаров тигән фамилияны күреп һағайып ҡалдым: “Әллә был Рәшитме икән? Ә ниңә, Рәшит булыуы бик тә мөмкин бит! Унынсыны ул күптән бөтөргән — ни эшләп әле уға башҡорт филологияһы факультетына инеп уҡымаҫҡа?!” — тип уйлайым. Ҡыҙыҡһынып, фамилия эйәһен йәһәт кенә эҙләп таптым: Фәрит Назаров булып сыҡты, Төрөмбәттән, Рәшиттең икеме-өсмө туғаны... Шул минуттан башлап бәйләндем дәһә тегегә: “Алып бар мине Төрөмбәткә!” — тим. (Рәшит менән мин ул ваҡытта бер-беребеҙгә йылы-йылы хаттар яҙыша инек).
Шулай бер шәмбелә, тәүәккәлләп, Төрөмбәткә киттек. Ауылға ҡуйы эңер төшөүгә генә барып еттек. Фәриттең ата-әсәһе, тамаҡ ялғап алығыҙ, тип ҡыҫтаһа ла, тышта төн булһа ла: “Әйҙә, Рәшиттәргә барып киләйек!” — тип ныҡыштым. “Үтә һуң бит”, — тип уҙағым тәүҙә ҡаршы төштө, тик аҙаҡтан ризалашты. Мин иһә үҙемсә аҡландым: “Уларға инеп тормабыҙ, өйҙәренә генә яҡындан күҙ һалырбыҙ”, — тим.
Фәриттең аңлатыуынса, Рәшиттәр йортон яңынан һипләй икән: ҡараңғыланған офоҡ һыҙатында ҡуптарып алынған ҡыйыҡ атламалары ғына тоҫмаллана. Ҡапҡа асыҡ. Ихата түрендәге аласыҡта ут бар.
Шым ғына барып, ҡорғанһыҙ тәҙрә аша күҙ ташлайбыҙ. Юлдашым, ҡолағыма шыбырлап: “Ана, Рәшит ниҙер яҙа, ахыры”,—тип ымлай, кәрәсин шәме яҡтыһында һике өҫтөндә бар донъяһын онотоп аҡ ҡағыҙға төбәлеп ултырған берәүгә күрһәтә. Мин, бөтә диҡҡәтемде туплап, уға ҡарайым...
Аласыҡ эсендә һыуыҡ, буғай: егет һырма фуфайкаһын иңбашына һалған. Аҡ ҡағыҙҙан күҙен алмай. Дәфтәр бите буйлап ҡәләмен йүгертә лә йәнә тынып ҡала. Эргәһендә, һикенең буйынан-буйына, кемдәрҙер йоҡлап ята...
Бөгөн дә әле Рәшитте мин гелән генә тап шул ҡиәфәтендә хәтеремә төшөрәм: шағир һил көҙгө төндә, хистәрен ҡуҙ итеп үртәп, яҙа ла яҙа, яҙа ла яҙа... Юҡ, раҫлай алмайым шул мәлдә ул фәлән-фәлән шиғырын яҙған тип. Ләкин өҙөп кенә әйтәм: Рәшит ул төндә лә иң шәп әҫәрҙәренең береһен ижад иткәндер. Эйе, бөйөк шиғриәттең ҡалай тыуыуына мин шаһит булдым!
(Аҙағы бар).