Рәсәй картаһына ҡарап, тәрән уйҙарға сумып торған бар. Илдең бер осо Көнбайыш дәүләттәре менән сикләнгән, ә икенсеһе Аляска аша Америкаға барып тоташа. Ошо киңлектә ниндәй генә халыҡ йәшәмәй! Бик күп милләттәрҙе берләштергән төбәктәр Рәсәй Федерацияһын барлыҡҡа килтергән. Ошо кимәлгә етеү өсөн быуаттар буйына көрәш-һуғыш туҡтамаған, ихтилалдар, революциялар, Граждандар, Бөйөк Ватан һуғыштары үткән. Тарих төпкөлөнә бик тәрән төшмәйенсә, шуны әйтеп китмәй булмай: 1917 йылғы революциянан һуңғы оло ваҡиғаларҙың береһе — Советтар Союзын төҙөү. 15 ил үҙ ирке менән берләшеп, донъяла иң ҙур дәүләтте барлыҡҡа килтергән.

Тарихтағы иң үкенесле ва­ҡи­ға үткән быуаттың 90-сы йылдарында ошо көслө илде тарҡатыу булды. Бөгөн бөтә халыҡ шуға шаһит: Балтик буйы илдәре, Ук­раи­на Рәсәйгә ҡарата дошман­лыҡ хисе менән яна. Бына һиңә һөҙөмтә... Ә беҙ­ҙеке кеүек милли республикалар, ниндәй генә ауыр­лыҡтар булмаһын, үҙ биләмә­һендә тырышып тормош көтә, те­лен һаҡ­лап, динен ҡур­са­лап, мил­ли мәҙәниәтен, тарихын яңы­нан тергеҙеп, яҡтыға ынтылып йәшәй. Был — бик ыңғай күренеш.
Әммә үткәнде гел генә яманлау ҙа дөрөҫ түгел, сөнки уның ыңғай, ғорурла­нырлыҡ яҡтары ла күп ине. Мәҫәлән, уҙған быуаттың 70-80-се йылдарында милли театрҙар, филармониялар асыл­ды. Милли теле­видение тапшырыу­ҙары бар­лыҡ­ҡа килде, үҙәк телевидениела төрлө республикаларҙың тормошо, мәҙә­ниәте, әҙәбиәте күрһәтелде. Тағы ла бик мөһим күренеш — һәр ауылда балаларҙы уҡытыу яҡшы кимәлдә ойошторолдо, ике-өс кенә уҡыусы йөрөһә лә, башланғыс мәк­тәп эшләне. Бөгөн иһә хәл ҡыҙға­ныс. Балалар аҙ, шуға күрә ауыл­дарҙа мәктәп­тәр ябыла, был хәүеф биге­рәк тә милли белем усаҡтарына ҡа­ғыл­ды. Баҡтиһәң, был күренеш бер Баш­ҡортостанға ғына түгел, бөтә мил­ли республи­каларға ла хас икән.
1990 йылдарҙа “үҙгәртеп ҡороу”, “де­мок­ратия”, “билдәлелек” тип һө­рән һал­ған­дан һуң барлыҡ милли респуб­ли­ка­ларҙа ла йәнлелек башланды. Беҙ ҙә миллә­тебеҙҙе бар­лыҡҡа килтергән башҡорт ырыу­ҙары хәрәкәтен башлап ебәрҙек. Был эш үҙ һөҙөмтәһен бирҙе — халҡы­быҙҙың милли рухын тергеҙеүҙә, үҫте­реүҙә, башҡорт теленең дәү­ләт теле статусын яулауҙа этәргес көс булды.
Ниһайәт, 1995 йылда беренсе Бөтә донъя башҡорттары ҡорол­тайын ойош­то­роуға өлгәш­тек. 2002 йылда — икенсе, 2010 йылда өсөнсө Ҡоролтайҙы үткәр­ҙек. Оло йыйындар милләтебеҙҙең үҙаңын, рухын юғарыраҡ күтәреүгә ҙур өлөш ин­дерҙе. Башҡорт­остан­дан ситтә йәшәүсе милләттәш­тә­ребеҙ­гә лә иғтибар бирҙек. Си­лә­бе, Ырым­бур, Пермь, Һарытау, Ҡур­ған, Свердловск башҡорттары ла үҙҙә­ренең ҡоролтайҙарын ойош­торҙо, әле лә улар уңышлы эшләп килә.
Күптән түгел миңә алыҫ Саха (Яҡут) Рес­публика­һында булыу бәхете тейҙе. Унда 6-7 мең тирәһе баш­ҡорт йәшәй, “Яҡташ” тигән йәмғиәт ойошмаһы төҙөгәндәр. Етәк­сеһе — үҙебеҙҙең башҡорт ҡыҙы Римма Абдулла ҡыҙы Хужчанова. Милләт­тәштәребеҙ туған телде, мәҙә­ниәт­те һаҡ­лау менән бергә бала­ла­рында үҙаң тәр­биәләү өсөн тырышлыҡ һала. Һабан­туйҙар ойошторалар, концерт номерҙары әҙерләйҙәр, баш­ҡорт милли кейемдәрен ҡәҙер­ләп кейәләр. Күбеһе мосолман ди­нен тота, мәсеткә йөрөй, Ураҙа һәм Ҡорбан ғәйеттәрен татарҙар менән бер­лектә үткәрәләр. Якутск ҡала­һының үҙәгендә бик ҙур мәсет тө­ҙө­лә. “Яҡташ” башҡорт милли үҙә­ге­нә республиканың башҡа төбәктәрендә йәшәгән милләт­тәш­тәребеҙ ҙә ки­леп, аралашып, бергә эш алып ба­ра. Мәҫәлән, Алдан ҡалаһындағы милли ойошмаға бик әүҙем, юғары рухлы кеше Резеда Рәүеф ҡыҙы Донцова етәкселек итә. Үҙ Башҡортостанынан алыҫта, Саха Республикаһында йәшәһә лә, баш­ҡорт үҙ телен, мәҙәниәтен онотмай, тарихын өй­рә­неп, тыуған тө­йәге менән ҡыҙыҡһынып донъя көтә.
Мин Саха Республикаһына ошо “Яҡ­таш” башҡорт милли үҙәге са­ҡырыуы буйынса Бөтә донъя баш­ҡорттары ҡо­рол­тайының Баш­ҡар­ма комитеты советы ағзаһы булараҡ барҙым. Иҫтәлекле сәйә­хәтте ба­ғыу­сылар ярҙамы менән башҡар­ҙым, уларға рәхмәтем бик ҙур, сөнки юл оҙайлы, башта Мәс­кәүгә, аҙаҡ Якутск ҡалаһына сәфәр ҡылырға кәрәк булды. Ҡайтҡанда ла шул рәүешле Өфөгә аяҡ баҫ­тыҡ. Ҡыҙыҡлы сәйәхәт өҫтөнә Бө­төн донъя конференцияһында ҡатна­шырға ла насип булды. “Ҡа­лалар һәм кешеләр” гражданлыҡ башлан­ғыс­тары — бер-береңә ыша­ныс формулаһы” тип аталған форумда Ҡытай, Көнь­яҡ Корея, Доминикан Республика­һы, Америка, Төркиә кешеләре лә ҡатнашты. Мәскәү, Владивосток, Якутск, Севастополь, Ҡазандан килгән фе­кер­ҙәштәр менән аралашырға мөм­кин булды. Саха Республика­һының беренсе Президенты М. Ни­колаев йөкмәт­келе сығыш яһаны. Саха академия драма театрында ойош­то­ролған кон­ференцияны ҡа­ла хакимиәте етәк­сеһе Айсын Николаев алып барҙы.
Төп мәсьәлә — ҡалаларҙағы төҙөлөш барышында халыҡтың көнкүреш шарттарын яҡшыға үҙ­гәр­теү. Таш йорттар, урамдар тө­ҙөү арҡаһында йәшеллек кә­ме­­гән­­дән-кәмей, балалар өсөн уйын майҙансыҡтары юҡҡа сыға, транспорт күбәйә. Тирә-яҡ мөхит­тең бысраныуы, һауаның насарайыуы һөҙөмтәһендә ха­лыҡ күпләп ауырый ҙа инде. Шулай итеп, донъяла экология мәсьәләһен хәл итеү кәрәклеге һыҙыҡ өҫтөндә алынды. Пленар ултырыштан һуң секциялар эшләне. Мин, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролта­йы Башҡар­ма комитетының Һаулыҡ һаҡлау һәм экология проблемалары буйынса комиссия рәйесе булараҡ, өсөнсө секцияла ҡатнаштым. Үтә мөһим тәҡдим­дәр яңғыраны юғары форумда. Баш­ҡортостандан да делегаттар булһа, ниндәй ҙур фәһем алып ҡайтырҙар ине, тип үкендем. Баш ҡалабыҙ хакимиәте вәкиле Зөлфиә Ханнанова һәм Өфө дәү­ләт сәнғәт академияһы студенты, ҡурай­сы Айгиз менән сәфәр барышында яҡындан таныштым. Уларға Бөтөн донъя конференция эшендә ҡатнашырға тура килмәһә лә, “Ысыах” тип аталған байрамды үҙ күҙҙәре менән күреү бәхете тейҙе.
“Ысыах” — сахаларҙың милли байрамы, ул йылына бер тапҡыр ойошторо­ла һәм Саха Республи­каһы пре­зи­денты ҡатнашлығында дәүләт кимәлендә үткә­релә. Байрам ҡыштың йәйгә алышыу көнө булараҡ билдәләнә. Иң башта “ҡояшҡа табыныу” йолаһы башҡа­рыла. Йыйылған барлыҡ халыҡ ҡояшҡа табына. Икен­сеһе — “утҡа табыныу” — ҙур май­ҙанда ут яндырып үткәрелә. Бөтә халыҡ абруйлы аҡһаҡалдарҙың хәрәкәт­тәрен ҡа­бат­лай. Өсөнсөһө — “атҡа табыныу”. Ҡояш, ут һәм ат Саха хал­ҡының тормош сығанағын аңлата.
Саха халҡы элек-электән үҙҙәре ҡор­ған чумдарҙа йәшәгән (беҙҙең тирмәләргә оҡшаш). Ә байрамда уларҙы ҙур итеп таҡтанан эшлә­гәй­неләр. Бейеклеге 10 метр самаһы. Милли орнаменттарҙы ҡулла­нып, матур итеп биҙәгәндәр. Бында мил­ли кейемдәр, үҙенсәлекле әй­берҙәр ме­­нән танышырға мөмкин. Иң ҙур чумда Саха Республикаһы президенты, төрлө кимәлдәге етәк­селәр йыйылды. Һәммәһе лә саха милләтенән!
“Ҡымыҙға табыныу” йолаһы ла беҙҙең өсөн ҡыҙыҡлы булды. Ул — халыҡтың милли эсемлеге (бренд!), шуға бик ныҡ рекламалайҙар. Бөтәбеҙгә лә ошо шифалы эсемлекте ҡойоу өсөн махсус һа­уыт бүләк иттеләр. Ҡымыҙҙы иң күп эсеү буйынса ойошторолған ярыш та мауыҡ­тырғыс булды.
25-30 мең кеше ҡатнашҡан күмәк бейеү барыбыҙҙы ла хайран ҡалдырҙы. Аҙаҡ Якутск ҡалаһы хакимиәте башлығы Айсын Николаев Башҡортостан вәкил­дәрен үҙенең чумына саҡырҙы. Телмәрҙе һәр кем туған саха телендә тотто. “Ысыах” байрамында ҡатнашҡан төрлө милләт кешеләренең саха милли кейе­мендә килеүе — үҙе бер иҫтә ҡалырлыҡ илаһи күре­неш. Мин дә башҡорттарҙың мил­ли кейемен — елән, ҡара төлкө тиреһенән тектерелгән бүрек ке­йеп, ғорур­ланып, күкрәк киреп йө­рөнөм. Һис тә арттырмай шуны әйтәйем: беҙҙең зауыҡ­лы, сағыу милли кейемдәргә иғтибар итмәгән кеше ҡалманы. Ошо төбәктә йә­шәү­се Римма Абдулла ҡыҙы, Резе­да Рәүеф ҡыҙы ла милли ҡа­тын-ҡыҙҙар кейемендә бик һоҡ­ланғыс, үҙенсәлекле күренде. Ҡурайсыбыҙ Айгизгә лә милли костюм бик килешле ултыра. Өҫтә­үенә ҡулында — бар донъяға да­ны таралған мөғжизәле ҡурай!
Якутск мэры миңә һүҙ бир­гәс, бөтәбеҙ ҙә микрофон янына теҙе­леп баҫтыҡ. Башҡортостан халҡы исеменән ҡунаҡсыл сахаларҙы оло байрамдары менән тәб­рикләп, ҡай­нар сәләм тапшырҙым. Айгиз­дең ҡурай моңона ҡушылып, Ишмулла Дил­мө­хәмәтовтың “Таш түрә” йы­рын ишет­терҙем. Аҙаҡ ҡурайсыбыҙ бик дәрт­ле көйҙәрҙе һыҙҙыртты ғына. Түҙмәнек, аяҡтар үҙенән-үҙе ты­пыр­ҙап китте. Үҙ өйөбөҙҙәгеләй рәхәтләнеп бейенек. Сахалар беҙ­ҙең сығышты алҡышлап, бүләк­тәргә күмде, фотоға төшөрҙө, оло их­ти­рам күрһәтеп һыйланы.
“Ысыах” байрамынан ҡайтыуы­быҙға өс айҙан ашыу ваҡыт үтһә лә, тәьҫораттар һис төҫһөҙләнмәй, киреһенсә, иҫтәлектәр күңелдә яңы­рып, төрлө фекерҙәр уята. Ә беҙ, башҡорттар, сахаларҙан кәм­ме ни? Ниңә уларҙағы кеүек атты милли бренд кимәленә күтәреп, ололап йыйын үткәр­мәйбеҙ? Ә ни­ңә ҡымыҙ байрамы ойош­тормаҫ­ҡа? Быуаттан быуатҡа һаҡланып килгән милли башҡорт кейеменә ихтирам булмауы йәнде ҡыя. Сахаларҙың президенты ла байрамдарында үҙҙәренең ҡәҙер иткән милли кейемендә йөрөнө бит. Ә беҙҙә Ҡурай байрамында ла етәк­селәр костюм кейеп, галстук тағып сәхнәгә сыға, урыҫ телендә телмәр тота. Ни өсөн милли байлығы­быҙға, мәҙәниәткә мөнә­сәбәт шундай һалҡын? Сахаларға “афарин!” тиергә генә ҡала. Сәйәхәт, бер яҡ­тан, күңелде байытһа, икенсе яҡ­тан, үҙебеҙ өсөн ғәрлек кисереп, тәрән кисерештәргә бирелеп ҡайт­тым. Республиканан ситтә йәшәгән милләттәштә­ре­беҙҙә башҡорт ру­хы йәшәй, шуның менән улар көслө!
Беҙ әле IV Бөтә донъя башҡорт­тары ҡоролтайын саҡырыу идеяһы менән янып йәшәйбеҙ. Ә халҡы­быҙҙың хәл итәһе проблемалары байтаҡ. Үҙебеҙ әү­ҙем, ныҡыш булмаһаҡ, бер кем дә беҙҙең өсөн эшләмәҫ. Берҙәмлек булмау арҡаһында күп кенә ғәмәл­дәр тор­мошҡа ашмай. Юғары даи­рәләргә барып эләккән ҡайһы бер мил­ләттәштәр халыҡ мәнфәғәте өсөн аҙым яһарға ла ҡыйын­һына, тәүәк­кәллектәре етмәй, күрәһең. Бөтә донъя башҡорттары ҡорол­та­йы­ның Башҡарма комитеты, уның советы ал­дын­дағы бурыстар һис кә­мемәй. Миллә­тебеҙҙең иң ҙур ижтимағи ойошмаһы булараҡ, хал­ҡыбыҙ тормошона ҡағылған бар­лыҡ мәсьәләләрҙе лә күҙ уңынан ысҡындырмай, кәңәшләшеп эшләү зарур. Сахаға сәйәхәттән һуң үҙе­беҙ­ҙәге кәм­селектәрҙе таныу менән мөм­кинлек­тә­ребеҙҙең сикһеҙле­ге­нә, киңлегенә йәнә бер тапҡыр инандыҡ.

Марс ЮЛДАШЕВ,
Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған врачы, медицина фәндәре докторы, профессор, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Башҡарма комитеты советы ағзаһы.