Шарлы урман — хәҙерге Бәләбәй районының Әлшәй районы менән сиктәш көнбайыш өлөшөндә, Знаменка ауылы әйләнәһендә 40 мең дисәтинә ерҙе биләп ятҡан урманлыҡ. Был географик атама урыҫ телендәге рәсми белешмәләргә инеп киткәнме-юҡмы — әйтә алмайым, әммә Дим буйындағы яйыҡҫыбыларҙың — мең ырыуы башҡорттарының хәтерендә ожмахтай йәмле ул төбәккә бәйле иҫтәлектәр йыр-моң һәм йыр тарихы булараҡ мәңгеләштерелгән. Шарлы урман яйыҡҫыбыларҙың боронғо биләмә ерҙәренең бер өлөшөн тәшкил иткән.
Яйыҡҫыбылар — мең ҡәбиләһенең бер тармағы, хәҙерге Әлшәй районының аҫаба халҡы, барлығы туғыҙ ауыл булып ултырған: Ташлы, Баязит, Әлшәй (район үҙәге Раевка ауылында бер урам булып ҡалған), Иҙрис, Сураҡай, Сурай, Ҡармыш, Ҡайып (хәҙер Иҫке һәм Яңы Сәпәш), Аҡҡолай (аҙаҡ өскә бүленгән: Иҫке һәм Бәләкәй Аҡҡолай, Дәүләкән районында — Яңы Аҡҡолай). Был ауылдарҙа Шарлы урманға арналған оҙон көйлө тарихи йыр хәҙер ҙә киң таралған. “Шарлы урман” – ғөмүмән, башҡорт халҡының йыр-көй мираҫында ғәйәт үҙенсәлекле ҡомартҡы. Уның барлыҡҡа килеүе тураһында: “Бер сите Бәләбәй районының Шаровка ауылына етеп торған туғыҙ ауыл яйыҡҫыбы башҡорттарының шул хозур ерҙәр ҡулдан киткәс әсенеп йырлаған йыры инде был”, — тип ҡыҫҡаса аңлатма биргәйне беҙгә 1981 йылдағы фольклор экспедицияһы ваҡытында Ташлы ауылынан 69 йәшлек Тимерғәле Тимербай улы Аҡҡолов. Шарлы урман тураһында алда килтереп үткән мәғлүмәтте лә беҙгә ул хәбәр итте.
“Шарлы урман” йырын һәм йырҙың тарихын тәү башлап 1964 йылда күренекле фольклорсы Салауат Галин шул уҡ Тимербай Аҡҡоловтан яҙып алған. Йыр һәм уның тарихын ул 1965 йылда “Ағиҙел” журналында (3-сө һанда) һәм 1974 йылда “Башҡорт халыҡ ижады” йыйылмаһының “Йырҙар” томында (икенсе китап) баҫтырып сығарған. Китаптың аңлатмалар бүлегендә йырҙың тарихына бәйле легенда ла бирелгән.
Йырҙа Шарлы урмандың тиңһеҙ матурлығы, хозурлығы, әүәл атай-олатайҙарҙың шул ерҙәрҙә ирәйеп ғүмер итеүе, аҙаҡ уның ҡулдан китеү үкенесе бәйән ителә.
Шарлы урманҡайҙарҙа имән киҫтем,
Имәндәрем ҡалды тирбәлеп.
Шул имәнкәйҙәргә ҡорттар ҡунһа,
Балҡайҙарын эсербеҙ кинәнеп.
Шарлы урманҡай кеүек, һай, ер ҡайҙа,
Ҡайҡымбирҙе кеүек һыу ҡайҙа?
Шул Шарлы урман беҙҙең ҡулдан киткәс,
Кинәнеп һурып эсергә бал ҡайҙа?
Шарлы урманҡайҙарҙың, ай, бейеге,
Һыҙғырһам да, сыҡмай кейеге.
Шарлы урманҡайҙары ҡулдан киткәс,
Үлмәйенсә бөтмәҫ көйөгө.
“Шарлы урманҡай ҡулдан китмәҫ ине, йыйын яйыҡҫыбы бер булһаҡ” йәки “йыйын туғыҙ ауылдар бер булһаҡ” тигән юлдар ҙа бар йырҙа. Бөгөнгө көн өсөн дә фәһемле, ғибрәтле ваҡиға, шулай бит?
Салауат Галин яҙып алған легендала “Шарлы урман” йырына бәйле ваҡиғалар ошо рәүешле күҙ алдына килтерелә:
“Борон Ҡайҡымбирҙе йылғаһы буйында яйыҡһыбы башҡорттарының Шарлы урман исемле урманы булған. Шул ергә Деев тигән баяр килеп ултырған, үҙенә һарай һалған, ти. Тора-бара Деев, ялған документ төҙөп, Шарлы урманды үҙ ҡулына алыу өсөн хәйлә ҡора башлаған. Яйыҡһыбылар, быны ишетеп, батшаға хат ебәргән, ти. Батша ялыуҙы ҡабул иткән. Тағы бер нисә йыл үтеп киткән, әммә Деев баяр уйынан кире ҡайтмаған. Бер ваҡыт ул башҡорттарҙы саҡырып, йыйынмы, һабантуймы һымаҡ нәмә үткәргән. Килгән береһенә әсмүхә сәй биргән, ир-атҡа араҡы эсергән, ҡултамғаларын йыя барған. Халыҡ ашаған-эскән өсөн ҡул ҡуябыҙ икән тип ҡайтып киткән, ә ул ҡағыҙ Шарлы урманды һатыу тураһындағы документ булған. Бына шулай итеп халыҡ ерһеҙ тороп ҡалған, ти”.
Күренеүенсә, легендала Шарлы урмандың ҡулдан китеүе баяр Деев исеменә һәм ул йәшәгән дәүергә бәйләп аңлатыла. Әммә беҙгә 1999 йылда Әлшәй районының элекке Әлшәй ауылында тыуып үҫкән Ейәнбай Усманов олатайҙан легенданың тағы бер вариантын яҙып алырға тура килгәйне: “Беҙҙең мына был Ташлы ауылына яҡын Шарлы урман — Теләүкәй батырҙың ере. Шарлап аҡҡан ҫыуы булғанға, Шарлы урман тигәннәр. Ҡайҡымбирҙе ҫыуының шарламаҫы бар. Ҡайҡымбирҙе буйы ла Теләүкәй батырҙыҡы. Теләүкәй батыр — Әлшәй Мәргәннең бер туған апаҫының улы. Аны урыҫлар үлтереп, ерен алалар. Килеп баҫҡаннар көтмәгәндә. Утлы ҡорал ярҙамында еңгән алар — торған ере Шарлы урманда. Аҙаҡ ана шул Шарлы урманны ҫағынып йырлағаннар:
Шарлы урманҡайларҙың уртаҫында
Боролоп-ҫарылып үҫкән дә бер уҫаҡ.
Шарлы урманнар ҡулларҙан китмәҫ үк ине,
Йыйын Яйыҡҫыбы ырыуы бер булҫаҡ...
Беҙҙең Әлшәй ҡарттың улы Яубай Мәргән, уның улы Ғәлекәй үҙләренең әҙәмнәре белән барғаннар. Барҫалар, бер тере әҙәм ҡалмаған. Бөтөн байлыҡларын талап, малларын ҡыуып алып киткәннәр”.
Легендала артабан ошо ҡыйралыш ваҡытында Теләүкәй батырҙың улы — Сурағол исемле малайҙың иҫән ҡалыуы, яйыҡҫыбыларҙың Сураҡай ауылы уның исеме менән аталыуы тураһында әйтелә. Бындағы ваҡиғалар ХVIII быуаттың тәүге яртыһына тура килә. Баяр Деев иһә байтаҡҡа һуңыраҡ йәшәгән булһа кәрәк. Тимәк, Шарлы урманды баҫып алыу ваҡиғалары уға тиклем үк башланған булырға тейеш. Деевҡа ул ерҙәрҙең ҡалған өлөшөн ҡулға төшөрөү өсөн күптән юл асылған булғандыр инде. Уҙған быуаттарҙа батша Рәсәйендә башҡорт ерҙәрен колониялаштырыу тарихының аяныслы бер бите был.
Шарлы урман тарихына бәйле урындар — Знаменка ауылы, Ҡайҡымбирҙе йылғаһы тураһында бер нисә һүҙ. Знаменка — хәҙерге Бәләбәй районындағы ғәйәт ҙур ауылдарҙың береһе, шул уҡ исемдәге ауыл биләмәһенең үҙәге. Ҡотоҙо (урыҫса — Кутузинка) йылғаһы буйында ултыра, район үҙәге Бәләбәй ҡалаһынан көнсығышҡа табан 35 километр ерҙә урынлашҡан. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәһе буйынса, бында 2043 кеше йәшәй. Ауылда “Знаменский” ҡошсолоҡ совхозы, Бәләбәй спирт-араҡы комбинатының заводы урынлашҡан. Ауылға XVIII быуаттың икенсе яртыһында нигеҙ һалынған. Деевтың кирбестән төҙөлгән йорттар комплексы мәҙәниәт мираҫы бинаһы булып иҫәпләнә.
Ҡайҡымбирҙе йылғаһы — Ҡорһаҡтың уң ҡушылдығы (Ҡорһаҡ иһә Әлшәй ауылы эргәһендә һул яҡтан Димгә килеп ҡушыла). Ҡайҡымбирҙе буйында элек шул уҡ исемдәге ауыл да була торғайны. Үкенескә ҡаршы, Башҡортостандың топонимик һүҙлегендә был атаманың яҙылышында хата ебәрелгән: башҡортсаһы Ҡайбирҙе, урыҫсаһы Кайбирде тип бирелгән. Ә дөрөҫө, әлбиттә, Ҡайҡымбирҙе. Һүҙлектең яңы баҫмаһын әҙерләгәндә уны төҙәтергә кәрәк буласаҡ әле.
Ниһайәт, топонимист булараҡ, Шарлы урман тигән атаманың этимологияһы мәсьәләһенә туҡталып үтмәксемен. Алда Ейәнбай Усмановтың: “Шарлап аҡҡан ҫыуы булғанға Шарлы урман тигәннәр”, — тип аңлатма биреп үтеүенә иғтибар иткәнһегеҙҙер. Ләкин, минеңсә, бындай раҫлау менән килешеп булмай. Шар һүҙе башҡорт телендә “һаҙ”, “әрәмә баҫҡан һаҙлы урын” тигәнгә тура килә. “Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге”ндә (II том) шуға миҫал итеп “Шар бесәне”, “шарлы урман” тигән һүҙбәйләнештәр килтерелә. Шарлы урман, тимәк, һаҙлы урман тигәнде белдерә. Әйткәндәй, Әлшәй районында Шарлығул тигән кескәй йылға ла бар. Уның аңлатмаһы: шарлы — “болотистое” һәм ҡул “долина”. Бындай атамалар Силәбе, Свердловск өлкәләрендә лә осрай: Шарлыкүл, Шарлы үҙәк, Шарташ һымаҡ топонимдар нәҡ шул башҡорт телендәге шар һүҙенән барлыҡҡа килгән.
Шарлы урманҡай ҡулдарынан китһә лә, хәтер, хыял көсө менән йөрәк түрендә һаҡлай уны яйыҡҫыбы — мең ырыуы башҡорттары. Изге аманат итеп быуындан быуынға тапшырыла “Шарлы урман” йыры.