“Ысын һалдат шырпы янып бөткәнгә ҡәҙәр урынынан ырғып тороп, йәһәт кенә кейенергә тейеш”, — тигәнде йәш саҡта ишетергә тура килгеләне. Ә бер шырпы 45 секунд эсендә янып бөтә. Һалдатҡа нисек өлгөр, етеҙ булырға кәрәк!
Ошо ябай, тормош өсөн үтә мөһим булған шырпыны уйлап табыу өсөн кешегә әллә нисә меңйыллыҡты кисерергә тура килгән. Хәҙер инде уның “абруйы” ҡаҡшаны, алмашҡа электр уты, май шәмдәр килде. Ошо арзан, осҡондан ялҡын сығарған шырпыны уйлап табыусы хаҡында белгем килә.
Әнәс ЯРУЛЛИН.
Салауат ҡалаһы. Шырпының “дәрәжәһе” төштө тип борсолмағыҙ. Ул әле лә көнкүрештә алыштырғыһыҙ. Ата-бабаларыбыҙға утты ҙур ыҙалыҡ менән табырға тура килһә, хәҙер беҙ шырпыны ҡул менән һыҙып ебәреп кенә тоҡандыра алабыҙ.
ХVIII быуатта химия фәне үҫешә башлағас, утты еңел, тиҙ һәм хәүефһеҙ юл менән табыу буйынса эҙләнәләр. Сыраны химик матдәләр менән яраштырыуҙы кем беренсе булып уйлап тапҡандыр, был хаҡта тарихта мәғлүмәт юҡ. Фән бик тиҙ алға китә, төрлө лабораторияларҙа ут табыу йәһәтенән эш йәнләнә.
1805 йылда билдәле француз химигы Клод Бертолле ышҡығанда, бәргәндә әүҙемләшеүсе калий хлораты тигән матдәне аса (аҙаҡ был тоҙҙо ғалимдың исеме менән йөрөтәләр). Уның ватандашы Шансель был асышты тиҙ генә үҙ файҙаһына ҡулланып, ошо уҡ йылда ғәҙәти ағас таяҡтарҙың осон ыҫмала, көкөрт ҡушылған бертолет тоҙона манып, яндырғыс яһай. Бындай таяҡты тоҡандырыу өсөн көкөрт кислотаһы кәрәк була. Әммә ул ҡулланыу өсөн ҙур хәүеф тыуҙыра. Немец ғалимы Вагеманн асышты камиллаштыра, яныу процесын асбест өҫтәп һүрелтә. Тарихта тәүге шырпы фабрикаһын да ул төҙөй.
Әммә әүәлгесә йәнә бер проблема хәл ителмәй ҡала: бик хәүефле химик матдәне — көкөрт кислотаһын — алмаштырыусы булмай. Бары 20 йылдан һуң ғына ҡоро көкөртлө шырпы етештереү ысулы уйлап табыла. Был шырпыларҙың оҙонлоғо 91,4 см тәшкил иткән, өҫтәүенә ауыр еҫле, ялҡынланып яныуы менән хәүеф тыуҙырған.
1855 йылда Париждағы халыҡ-ара күргәҙмәлә швед химигы Лундстремдың шырпыһы алтын миҙалға лайыҡ була. Ул аҡ фосфорҙы ҡыҙылға алмаштыра. Хәҙерге шырпылар ҙа ошо швед ғалимы уйлап тапҡанға бик оҡшаш. Уның осондағы матдә бертолет тоҙонан, көкөрттән, парафиндан һәм хлорһыҙ окислителдән тора. Шырпы ҡабының һыҙмаһын ҡыҙыл фосфорға буяйҙар. Ут тоҡандырғанда тәүҙә ҡаптағы тап ошо фосфор ҡабына ла инде. Осҡон шырпы осондағы көкөрт йәки сульфидҡа күсә, аҙаҡ сыра өлөшө яна башлай.
Донъяла электр һүнһә лә, бензин бөтһә лә, бәләкәй генә осҡондан ялҡынға әүерелеүсе, тормошобоҙҙо еңеләйтеүсе шырпы бар. Әммә һаҡсыл, дөрөҫ тотонмағанда уның оло бәлә-ҡаза тыуҙырыу ихтималлығын да иҫтән сығарырға ярамай.