Борон башҡорттар, игенселек, малсылыҡ, ағас әҙерләү, умартасылыҡтан башҡа, һунарсылыҡ менән дә шөғөлләнгән. Ата-бабабыҙҙың борон замандан уҡ батыр, көслө тигән даны таралған: суҡмар алһынмы йә һөңгө тотоп айыуға барһынмы... Уларҙың ҡайһы берҙәре йыртҡыс ҡоштарға ла һунарсылыҡ иткән. Төрлө ҡоштарҙы, кейектәрҙе аулау өсөн ҡарсыға, ыласын алып үҫтергәндәр.
Былтыр “Башҡортостан” гәзитендә журналист Рәшит Зәйнуллиндың билдәле этнограф Мирза Муллағоловтың “Башҡорттарҙа ыласын һунары” тигән китабы донъя күреүе хаҡында “Лондонда ла беләләр” тигән мәҡәләһен (2013 йыл, 13 ноябрь) уҡығайным. Автор унда белгестең, һунарсылыҡтың был төрөн тәфсирләп өйрәнеп, уҡыусыға шул заман оҫталарының серҙәрен еткерергә тырышыуы хаҡында яҙа. Әйткәндәй, уның ошондай ҡайһы бер хеҙмәттәре Лондондағы ыласын һунары үҙәгенең сайтына ла ҡуйылған икән. Тимәк, унда ла боронғо башҡорт кәсебе хаҡында беләләр.
Тарихсы-этнограф халыҡта һаҡланған боронғо ғәҙәттәрҙе лә сағылдырырға тырышҡан. Мәҫәлән, элек башҡорт халҡындағы йола буйынса, кәләш алырлыҡ егет тәүҙә ҡырағай ҡошто ауға өйрәтергә һәм уның менән һунар итә белергә тейеш булған. Ҡыҙ ҙа шундай егеткә өҫтөнлөк биргән. Был ғәҙәт үҙе үк ҡош сөйөүҙең башҡортта борондан килгән йола икәнен күрһәтә.
“Ыласын һунары башҡортта күп тармаҡлы кәсепселек төрө булған, – тип яҙа китабында Мирза Муллағолов. – Берәүҙәр йыртҡыс ҡош ояларын эҙләһә, икенселәр уларҙы аулау менән мәшғүл булған, өсөнсөләр ҡошсоҡтарҙы ҡулға эйәләштергән, дүртенселәр уларҙы һунарға өйрәткән, бишенселәр иһә, баҙарға сығып, “хазинаһы” менән сауҙа иткән. Араларында ыласын һунарын шөғөл иткәндәре лә осраған. Быны иң тәүҙә көн талабынан сығып аңлатырға була. Өйрәтелгән ҡоштар малды йыртҡыстарҙан һаҡлаған, төлкө йә ҡуян алған, шулай уҡ башҡа ҡырағай йәнлектәрҙе аулаған.
Һунарсылыҡтың был төрө күптән тарих төпкөлөндә ҡалған, ҡайһы бер төбәктәрҙә туристар өсөн күңел асыу сараһы булараҡ ҡына һаҡланған. Шулай ҙа һаман да ҡайһы бер аэродромдар янында махсус өйрәтелгән йыртҡыс ҡоштарҙы тоталар, улар йыш ҡына самолет двигателенә эләгеп бәлә тыуҙырған ваҡ ҡоштарҙы ҡыуалай”.
Ә бына Ҡарлыман ауылында йәшәгән милли рухлы, тамырҙарында башҡорт ҡаны аҡҡан Вилдан Хәсәнов был күптән онотолған һунарсылыҡ төрө менән ҡыҙыҡһынып ҡына ҡалмай, ә һөнәрҙең нескәлектәренә лә төшөнә.
— Мылтыҡ менән һәр кем һунарға йөрөй ала, ә бына ҡоштарҙы өйрәтеү — үҙе бер донъя, — ти ул.
Шау ағас уратып алған Абдулла ауылында тыуып үҫкән Вилдан бала сағынан уҡ урманда йөрөргә, төрлө кейек-ҡоштоң холоҡ-фиғелен күҙәтергә ярата. Бәләкәй ваҡыттан уҡ атаһы, ағалары менән ҡуянға, бурһыҡҡа ауға ла йөрөй.
Вилдан Хәсәнов ҡоштарҙы өйрәтә башларҙан алда улар тураһында мәғлүмәт туплай, был һунар төрө менән шөғөлләнгәндәрҙе Интернет аша эҙләп таба.
– Башҡортостандa ундай бер нисә генә кеше бар, ә бына Ҡаҙағстанда, Сәғүд Ғәрәбстанында күберәк. Европала махсус мәктәптәр булһа, Ҡазанда ыласын һунары берлеге төҙөргә дәртләнеп йөрөйҙәр. Борон башҡорттар Башҡортостандан шоңҡар (ата ыласын), әтәлге (инә ыласын), балапанды (бөркөт балаһы) Ҡаҙағстанға алып барып һатҡан, сөнки уларҙа бындай ҡоштар булмаған. Хәҙер инде улар барыһы ла “Ҡыҙыл китап”ҡа индерелгән, – тип мауығып һөйләй ул.
Вилдан Хәсәновтан: “Был һунар төрө менән ҡасан ҡыҙыҡһына башланығыҙ?” – тип һораным. Ул түбәндәгеләрҙе һөйләне:
— Бала саҡта булды был хәл. Ауыл малайҙары иҫке ҡарға ояһында ниндәйҙер ҡоштоң үрсегәнен күреп ҡалған да балаларын алған. Үрмәксенән күрмәксе тигәндәй, мин дә уларға ҡушылдым. Алып ҡайтҡас, нимә ашатырға белмәй, ҡошсоҡҡа бешкән картуф та, икмәк валсығы ла, туҡмас та биреп ҡараным, тик ул бер нәмә лә ҡапманы. Бер-ике көн этләшә торғас, ояһынан йығылып төшкән. Үҙе кеүек ҡайҙандыр осоп төшөп, ерҙә ятҡан турғай балаһын тоторға иткәйне, бесәйебеҙ тегене эләктереп тә алды. Турғай балаһын, үлгән булһа ла, бесәйҙән һалдырып алдым. Шул саҡта алып ҡайтҡан ҡошсоғомдоң ит менән туҡланғанын төшөндөм. Ул көндән-көн үҫте. Тик был ваҡытта ҡоштарҙы ҡулға ултыртып йөрөтөү өсөн махсус тышау кейҙергәндәрен белмәй инем. Саҡырыуға ла ул үҙе теләгәндә генә килә торғайны. Тора-бара был ҡош күгәрсен ҙурлығындағы ыласынға әүерелде. Әлбиттә, мин уны һунарға өйрәтә алманым, тик ҡырағай ҡоштарҙың кешегә бер эйәләшһә, аҙаҡ тоғро булып ҡалғаны хаҡында белә инем. Һуңыраҡ бер нисә тапҡыр бесәй башлы ябалаҡтарҙы ҡулға эйәләштерҙем.
Бер мәл ағайым тауыҡҡа ташланған ҡарсығаны мылтыҡтан атҡайны. Һыңар ҡанаты яраланған булһа ла, әҙ-мәҙ осҡан ҡошто өйрәтеп маташтым. Ул, ҡыш буйы беҙҙә йәшәгәндән һуң, яҙ осоп китте.
Ун йыл самаһы элек картуф баҡсаһында бентамка тоҡомло матур этемде ҡарсыға тотоп алып китте. Шунан бер нисә тапҡыр “брама” себештәренә һөжүм итте. Ошо хәлдәрҙән һуң элекке ҡыҙыҡһыныуым ҡабаттан тоҡанып, Интернет селтәре аша Ҡаҙағстан ҡошсоһо Бәхет Ҡарнаҡбаев менән танышып киттем. Һунар ҡоштарына бәйле ау серҙәренә ул төшөндөрҙө.
Ҡанатлы дуҫтарыбыҙҙы өйрәтеү тураһында махсус фән дә бар. Ғәҙәттә, һунар ҡоштарын ҡышҡылыҡҡа ғына аҫрайҙар, яҙ еткәс, осороп ебәрәләр, сөнки ҡырағай тәбиғәттә уға йөн алмаштырырға, бала сығарырға ҡулайыраҡ. Өйрәтеү өсөн йортомда ялан селе, күгәрсен аҫрайым. Йыртҡыс ҡоштарҙы махсус бирсәткәләр кейеп тотоп, аяҡтарына — тышау, баштарына клобук (монархтарҙың баш кейеме) кейҙерергә кәрәк. Ул әйберҙәрҙе яҙҙыртып та алам, үҙем дә тегәм. Һунарға йөрөй торған ҡош артыҡ һимеҙ ҙә, ябыҡ та булырға тейеш түгел: тәүгеһенең ҡорбаны артынан осорға теләге булмай, икенсеһенең хәле бөтәсәк. Алтын урталыҡты табыу өсөн уның ауырлығын үлсәп торорға, махсус аҙыҡ ашатырға кәрәк. Бәхет өйрәткәнсә, итте бер нисә сәғәт һыуҙа ебетеп бирһәң, аҡ ем ашатһаң, ана шул уртаҡлыҡты һаҡларға була.
Ҡоштар менән һунарға сыҡҡанда уларҙы күҙәтеүе ҡыҙыҡ. Мәҫәлән, ҡарсыға өҫкә күтәрелеп, аҫҡа таштай атыла, горизонталь йүнәлештә лә бик шәп тиҙлектә оса. Ул ҡорбанына ағас араһында ла, шырлыҡта ла һөжүм итә ала, сөнки бик йылғыр. Осоп барған ерендә, “һә” тигәнсә йүнәлешен үҙгәртеп, икенсе яҡҡа боролған ҡорбанын эләктереп өлгөрә. Ыласын иһә күккә күтәрелеп, таш булып атылып төшөүгә өҫтөнлөк бирә, ә горизонталь осоуҙа һәм йылғырлығы буйынса ҡорбанын уҙҙыра алмай. Кешегә шул тиклем өйрәнә, хужаһына эткә ҡарағанда ла күберәк эйәреп йөрөй. Өйрәтелгән ҡоштарым менән ҡуян, ҡыр өйрәктәрен аулағаным да булды.
Вилдан быйыл ҡышҡылыҡҡа йәш ҡарсығаны өйрәтергә алып ҡалған, фазан, бүҙәнә, ҡыр өйрәктәре, йорт ҡуяндары аҫрауҙан тыш, өнгә инеп аулай торған ягдтерьер тоҡомло һунар этен дә балалатҡан. Көсөктәре ҙурайып та килә инде.
Ҡатыны Рәмилә лә, улдары Айбулат менән Айсыуаҡ та Вилдан Салауат улының был мауығыуын хуплай, уға ярҙам итә. Айырыуса биш йәшлек Айсыуаҡ атаһына булышырға ярата. Кем белә, бәлки, үҫкәс, ул да ошо һунар төрө менән шөғөлләнер.
Күп йылдар элек баш ҡалабыҙҙың Ризаитдин ибн Фәхретдин исемендәге мәҙрәсәһен тамамлаған Вилдан хәҙрәт ҡөрьән мәжлестәренә йөрөй, исем ҡуша, никах уҡый. Ҡанында һунарсы ҡомары дөрләп янған тәбиғәт балаһы Вилдан Хәсәновтың, “Егет кешегә етмеш төрлө һөнәр ҙә аҙ” тигән халыҡ мәҡәленән тайпылмайынса, төрлө яҡлап ҡыҙыҡһыныуы туҡталып ҡалмаһын ине.
ӘЙТКӘНДӘЙ...
Вилдан Хәсәнов Интернеттан рәссам Ф. Рубоның “Башҡорттарҙың император Александр II ҡатнашлығында ыласындарға һунар итеүе” тигән картинаһының легендаһын да тапҡан. Билдәле булыуынса, 1856 йылда Мәскәүҙә императорға таж кейҙереү тантанаһы ваҡытында бал, һунар, парадтар ойошторола. Сараны ҡыҙыҡлыраҡ итеп үткәреү өсөн бөтә Рәсәйҙән илселәр саҡырылып, ентекле һөйләшеү була. Император Александр II, Башҡортостанда һунар ҡоштарына бәйле боронғо йола барлығын белеп ҡалып, Ырымбур һәм Һамар генерал-губернаторы граф В. Перовскийҙан уны тәхеткә ултыртыу осоронда күрһәтеүҙәрен һорай.
Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә Башҡортостандан һунарға өйрәтелгән ике бөркөт, ике шоңҡар, дүрт ыласын, ике ҡарсыға табыла. В. Перовский, махсус кейемдәр тегеп, ун башҡорт һунарсыһын Мәскәүгә ебәрергә була. Уларға бай итеп биҙәлгән азиат ҡылыстары бирелә, аттарҙы Ырымбурҙағы 2-се ҡаҙаҡ полкынан алалар.
Делегацияға 25 йәшлек һалдат-сотник, танылған башҡорт ғалимы, мәғрифәтсе, публицист Мөхәммәтсәлим Өмөтбаевтың бер туған ағаһы Фәхретдин Өмөтбаев етәкселек итә. Уларҙың атаһы есаул Ишмөхәмәт Өмөтбаев элекке кантон начальнигы була һәм ыласын һунарының бөйөк оҫтаһы тип һанала. Был кантонлыҡ ул заманда Стәрлетамаҡ өйәҙендә, хәҙерге Ҡырмыҫҡалы районы биләмәһендә урынлашҡан була.
Башҡорт делегацияһы, туҡланыу насар булғанлыҡтан, юлда ҡоштарҙың байтағын юғалтып булһа ла, Мәскәүгә килеп етә. Унда ай буйына барған тантананы күҙәтеп, ауыр юлдан һуң ҡоштарҙы тәртипкә килтерәләр. Ниһайәт, байрамды һунар миҙгеле менән тамамлауға ла сират етә.
Бер ни менән дә таң ҡалдырып булмаған бөйөк кенәздәр, сит илселәрҙең һунар ҡоштары менән һыбай сыҡҡан башҡорттар командаһының һанаулы ғына минуттарҙа бөркөт менән төлкөнө, ҡарсыға менән дүрт ҡуянды аулағанын күреп иҫе китә. Һауаға сөйгән ҡоштар йүгереп барған кейектәр өҫтөнә таш булып атылып, тырнаҡтарын батырып һөжүм итә. Һунарҙың шаһиты обер-егермейстер граф П. Ферзен әйтеүенсә, император был һунар күренешенән бик ҡәнәғәт ҡала.
Бөркөт һунары бик шәп килеп сыға, бының өсөн Фәхретдин кантон император ғали йәнәптәре кабинетынан зөбәржәт ҡашлы гәүһәр йөҙөк ала. Команда ағзаларына 50-шәр һум көмөш аҡса бирелә. Уларға шулай уҡ императорға таж кейҙереү тантанаһында ҡатнашыу хоҡуғын биргән билдә тапшырыла. Бер ни тиклем ваҡыттан һуң Фәхретдин Өмөтбаевҡа зауряд-есаул дәрәжәһе бирелә.
Бына шулай башҡорттар 158 йыл элек император һунарында барлыҡ Европаға ата-бабаһынан килгән оҫталыҡ-йылғырлығын күрһәтә.