Һуңлайбыҙ бит Ҡолғонаға, һеҙ юлдамы, Ҡалыуға еттегеҙме, тип Бе­ло­рет­тан килеүселәргә шылтыратып ҡара­йым: «мобилка» ләм-мим – бәйләнеш юҡ был яҡтарҙа!
Ҙурайған Ҡолғона. Былтыр ғына һа­лын­ған мәсетенең көмөш айы нур бал­ҡыта, урта мәктәп ихатаһында ха­лыҡ ҡай­наша, кемдәрҙер халыҡ яҙыу­сыһы, ырыу аҡһаҡалы Ноғман Му­синдың ижад йортона инеп сыға. Һуңланыҡ тиһәк, Белорет ҡыпсаҡтары яҡындағы Иҫке Һәйет ауылында, ха­лыҡты йыйып, мәҙәниәт йортона, ве­терандарға иҫтәлекле бүләк­тәр тап­шырып килмәксе икән. Изге эшкә үп­кә юҡ, сәғәттән ашыу көтөргә тура кил­де үҙҙәрен. Ә ҡолғоналар ҡымыҙ, ба­уырһаҡ тотоп, йыр-моң әҙерләп торҙо.
Килде яҡташтарым! Иң алда – та­нылған композиторыбыҙ һәм йәмәғәт эш­мәкәре Мөхәррәм Сәлимов, дум­быраһын сиртеп, өзләүен дә ҡа­тыш­ты­рып, Салауат Юлаев һүҙҙәренә үҙе баш­ҡарыуында «Ай, Уралым, Уралым!» ҡобайырын яңғы­ратты. Ни генә тимә, республикабыҙ Са­лауаттың тыуыуына 260 йыл тулыуҙы билдәләгән мәл бит.
Ҡотлау-сәләмдәр менән алмашып, сәй­ләп алғандан һуң, флагтар елбер­ҙә­теп, егермеләгән машина Алатау үренә ыңғайланы. Ә битләүҙә халыҡ ҡайнаша, ҡа­ҙандар аҫылған, ярыш, көрәш май­ҙан­дары әҙер. Ырыуҙаштар ҡыпсаҡтарға ғы­на хас сабырлыҡ, мөләйем йөҙ менән ҡул ҡыҫыша, арҡа һөйөшә, күстәнәстәр, бү­ләктәр алмаша. Иғтибар иттем: кирәй­ҙәр­ҙең күбеһе буйға һомғол, төҫкә аҡһыл, йәшкелт-зәңгәр күҙлеләр.
Йыйынды йыр-моң, нәфис һүҙ менән Ҡолғона һәүәҫкәрҙәре асты. Ауыл билә­мәһе башлығы Моғаттар Мостафин өл­гөлө өйҙәргә һәм ғаиләләргә, хеҙмәт ал­­дынғыларына бүләктәр тап­шырғас, Ишем­бай районы хакимиәте вәкиле Рә­мил Абдуллин, ырыу ҡор­башы Сабир Шәрипов, «Урал» баш­ҡорт халыҡ үҙәге рәйесе, юрматы ырыуы ҡорбашы Риф Иҫәнов, Белорет ҡыпсаҡтары делега­цияһы етәксеһе Булат Яныбаев, эш­ҡы­уарҙар Ришат Мөхәмәтвәлиев, Ғиниәт Баййегетов, Рим Аллаяров, мәғариф ветераны Дәриғәт Рә­химов фәһемле фе­кер­ҙәре менән уртаҡ­лашты.
Артабан инде өс сәғәт буйы сәхнә эр­гәһенән һәүәҫкәрҙәр һәм тамашасылар өҙөл­мәне. Йәше лә, ҡарты ла ул бейене, ул йырланы йә гармун тартты. Атаҡлы Бабсаҡ бей, Ҡуйлы, Ҡалыу бейҙәр, Ҡолға мулла, Хәйбулла әүлиә, Дәү­ләт­бай, Сыс­ҡан батырҙар, Баҡый, Норош, Өмөтбай казактарының нәҫел-нәсәбе үҙешмә­кәр­лек­тә лә, урмансылыҡ кәсебе күргәҙмә­лә­рендә лә, аш-һыу яраштырыуҙа ла оҫ­­та­лыҡ­тарын ихлас күрһәтте. Ә кө­рәш­селәр һуң! Урман батырҙары бер-бе­реһен бысҡы вағы һибелгән «келәм»гә сүп шайы ла күрмәй елгәрә генә!
Бер нисә ҡунаҡтың фекерен дә яҙып алырға насип булды.
Иршат, Яңы Һәйет ауылынан:
– Тау-урман зонаһында боронғо кә­сеп­тәрҙе тергеҙеү, солоҡсолоҡто үҫте­реү өсөн бөтә мөмкинлектәр ҙә бар...
Садиҡ Яныбаев, Белорет райо­ны­ның Өмөтбай ауылынан, йылҡы­сы:
– Иҫке Һәйет ауылына тәүҙә тиҫ­тәләгән йәш-елкенсәкте һыбай юл­лан­дырырға теләгәйнем. Атай-олатайҙар йөрөгән иҫке тура юлдан. Яҡын да бит, тик күгәүен ыҙалатыр тип был уйҙан кире ҡайттыҡ.
Нәзилә, хужабикә:
– Баҡый ауылынан Иҫке Һәйеткә Ҡа­лыу яғалап ике балам менән йәйәү атланыҡ (Һәйеттән Ҡолғонаға – ун саҡрым – машинала туғандар алып килде). Алты сәғәт буйы атланыҡ, шыр урмандан, еләк, әберсә ашай-ашай. Арба юлы ла насар беленә хәҙер, сөнки ҙур-ҙур машиналар ағас ташып боҙоп бөткән.
Урал Әминев, йәмәғәт эшмәкәре:
– Баҡый менән Һаралы араһы – һигеҙ һыу аша, һигеҙ саҡрымлыҡ. Оло Ши­шәнәк аша баҫма ныҡ иҫкергәйне, ике ауыл егеттәре менән бригада төҙөп, һәйбәтләп күпер һалдыҡ.
Салауат, Бөрйән районының Аҫҡар ауылынан:
– Ҡәрҙәштәрҙең йыйынында икенсе тапҡыр ҡатнашам. Бала саҡта әсәй-өләсәйҙәргә эйәреп, урман ҡоса­ғындағы, тауҙар ҡуйынындағы әллә нисәмә ауыл­ға, утарҙарға һуғыла инем. Йәл: күп ауыл­дар, утарҙар юҡ инде хәҙер. Ә бы­лай йыйын оҡшай, ифрат күңелле һәм эшлекле уҙа.
Ришат, Белорет ҡалаһы:
– Былтырғы йыйын алдынан Өмөт­бай – Егәҙе араһында бөтә йылғаларға дөрөҫ кенә башҡортса атамаһы яҙыл­ған таҡталар ҡаҡтыҡ, юлаусылар ял итһен өсөн туҡталҡалар яһаныҡ, кисеү­ҙәрҙе, йырындарҙы күперләнек, был эш бөгөн дә дауам итә. Әйткәндәй, ер-һыу атамаларын дөрөҫ яҙыу мәсьә­ләһен башҡа ауылдар ҙа күтәреп алды.
Рауил Ғилманов, Егәҙе урмансыһы:
– Ырыуыбыҙ ойошмаһы төпкөл ауыл­дарҙы һаҡлауҙа етәкселеккә ҡул­дан килгәнсә ярҙам итергә тырыша. Иң мөһиме – яҡташтарым үҙ ауыл­дарының тарихын, нәҫел-нәсәп дәф­тә­рен, ту­ған­лыҡ ептәрен белергә ынтыла. Дүр­тен­се йыйынға ла мин ҡеүәтле машинама дәртле, юлға сыҙамлы аза­­мат­тарҙы ултыртып, кабина өҫтөн­дә Рәсәй һәм Баш­ҡортостан флаг­тарын елберҙәтеп сыҡ­тым. Ҡай­ҙа­лыр юлдар ипләнә, телефон номер­ҙары өҫтәлә икән, бында ырыу хәрә­кәтенең дә ыңғай тәьҫире барҙыр, тим…
Бирғәлиндәр, Силәбе шахтерҙары:
– Һаралы, Шишәнәк, Еҙем, Таҡаты, Ҡат, Ҡаракәзә буйҙарында бесән сап­тыҡ, утын өйҙөк, кәрәк икән, атай­ҙарға ҡушылып, яҙғы-көҙгө таш­ҡын­­дарҙа Ға­фури районы прис­тандәренә тиклем һалға баҫып ишкәк иштек, Еҙем йыл­ғаһының шаршыларын, ҡаяларын күреп үҫтек. Һунарға ла йөрөнөк, был бик кә­рәк: хәҙер айыуҙар, бүреләр ауылдарҙы баҫа, малды ҡыра, ә берәүҙә лә мылтыҡ юҡ.
Ошоға ауаздаш фекерҙәрҙе байтаҡ ишеттем. Был хаҡта матбуғатта уй­ланыу­ҙар, тәҡдимдәр, фекерҙәр күп һы­маҡ. Һәр хәлдә, Алатауҙы артыл­ғанда ошондай уйҙарға тарыным. Ә бит йыйын бик һәй­бәт, илһөйәрлек, ерһөйәрлек рухында үтте. Унда төпкөл башҡорт ауылдарының яҙмышын хәстәрләү, йәмә­ғәтселекте ошо мөһим социаль күренеш­тәргә йәлеп итеү, хатта ки республика етәкселегенә Алатау, Ҡалыу, Таҡаты, Ҡаш­ҡартау, Бәштин, Елмерҙәк, Олоғор һәм башҡа бейек тау­ҙар араһында бөтөп бар­ған ауыл, утар, кор­дон, урман­сылыҡ­тарҙы тергеҙеү мәсьә­­ләһен еткереү (ғә­жәп хәл: йөҙҙәрсә саҡрым арауыҡта бер урмансыны, егерҙы йәки һунарсылар берлегенә ҡа­раған әҙәмде осратмаҫһың – ысынлап ташлан­дыҡ һәм кемгәлер бушҡа биреп ҡуйылған ерҙәр һымаҡ) бурысы ла ҡуйылды. Унан килеп, төпкөл ауылдарҙа мәктәптәр, китапханалар, клуб­тар, медпункттар ябыла. Был ни хәл? Кешеләр күсенә… Ә ҡайҙа? Кемгә һы­йыналар? Ауыр ваҡыттарҙа туған туғанға тартылыусан, шуға күрә лә тау ҡыпсаҡ­тарының Ҡолғона ише эрерәк үҙәккә тартылыуы һис тә ғәжәп түгел. Уйлауымса, ки­рәйҙәрҙең ырыу-этнографик музейы ла ошо ауылда булырға тейеш, унда, мәҫә­лән, ырыуҙың йылъяҙмаһы, шәжәрә­ләре, монаяттары урын алыр ине.

* * *
Уйҙарымды ҡеүәтләгәндәй, дүрт ра­йондан йыйылған делегаттар аҙмы-күпме фекер төйнәне. Әй­тә­йек, тау-урман башҡорттарының социаль хәлен заманса кимәлгә еткереү, йәғни юлдар һалыу, элемтә, тәьминәт булдырыу, кирәй-ҡыпсаҡ, ҡарағай-ҡыпсаҡ һәм улар­ға күр­ше этник төркөмдәрҙең бөгөнгө ҡараштарға нигеҙләнеп яҙыл­ған китабын әҙер­ләү, иң яҡшыһы – ырыуҙың берлә­шеү хәрәкәтен туҡ­тат­мау. Ә бит ҡасандыр Башҡорт хан үҙе ҡыпсаҡ нәҫе­ленән бул­ған, ә уның ва­риҫтары үҙҙәрен «ил-гәрә» тип йө­рөткән. Миҫалға Бошман Ҡыпсаҡты ғына алайыҡ. Баҫ­ҡынсылар, башыңды ҡырҡабыҙ, ту­быҡлан, тигәндә әйткән бит батыр: «Дөйә генә ту­быҡ­лана…» Юҡ, яуҙар ялмай күрмәһен тауҙарҙы!
Ҡайтышлай яҡташым мәрхүм Ғәли ағай Хәмзин башҡарыуындағы ғәжәп көй­ҙөң – тауҙарға бер менгән, бер төшкән­дәге хисиәт уятыусы, йәғни «Алатау» йы­рының – үҙе ябай, үҙе фәлсәфәгә бай мәғәнәһе хәтерҙе яңыртты:
Ҡыҙҙар ғына ҡайтты, ай, йыйылып,
Алатау меҫкен ҡалды ла ҡыйылып…
Йырҙа ҡымыҙлыҡ туйы – йәштәрҙең арбаларға тейәлешеп, һыбай атланып, та­нышыр, күҙләшер, туғанлашыр, һары бал тәмләр, бер-береңә хөрмәт күрһә­тер өсөн элек Алатау биләндәренә йыйылыуы хаҡында һүҙ бара. Иғтибар итегеҙ: бил бирмәгән Алатауҙы халыҡ «меҫкен» тип берсә йәлләй, берсә ололай, берсә кәмһетә, берсә һағына… Беҙ ҙә ҡайттыҡ йыйындан, Алатауҙы артылып, уны ең­гәндәй булып.
Хуш, Алатау! Киләһе йыл ошо ваҡытта һинең тағы бер иҫ китмәле итәгеңдә – Ғафури районына ҡараған Ташбүкән ауылында – осрашырға яҙһын. Ырыуҙың әү­ҙем ағзалары – Ташбүкән һәм Белорет районына ҡарап та, һаман да машина үт­мәҫлек юлһыҙ интеккән Һаралы (Хәй­булла) ауылдары вәкилдәре бергә­ләшеп, ырыу ҡошон, йәғни бишенсе эстафетаны, үҙҙә­ренә алып ҡайтты. Осто бөркөт, осто, һырт­тар аша, бейеккәрәк, алыҫыраҡ.
Имен йәшә, Алатау! Рәхмәт, Ҡолғона, осраштырҙың, ҡыуандырҙың, моң­лан­дыр­ҙың. Бихисап төрлө үлән-сәскәләрең һутҡа тулышып, ялбыр йүкәләреңдән бал тамып торған саҡ… Туғандарҙың һағы­нышҡан сағы. Ә минең күңелдә әүәлге бер шиғырым һаман яңғырағандай:
Ер еләге йыя ҡыҙым тауҙа,
Әсәйемдән ҡуша сер йыя.
Өләсәйең шундай ине, тиеп,
Йылы ғына атай йылмая…
Быуындарҙы ерлеккә бәйләр туғандар йыйыны булды был осрашыу.