Ватанын һаҡлағанды ил һаҡлай

2005 йылдың октябренән 2007 йылдың ок­тябренә тиклем хәр­би хеҙмәттә булдым. Ваҡыт­лыса эшкә һәләтлелекте юғалтыу буйынса тү­ләү­ҙе иҫәп­ләгәндә, страховка стажында был осор сағылыш табамы?

Әхмәт Зарипов.

Приют ҡасабаһы.

Рәсәй Фе­дерацияһы ҡануниәтенә ярашлы, хәрби хеҙмәт йылдары һәм «Хәрби хеҙмәт, эске эштәр ор­ганда­ры, янғынға ҡаршы хеҙмәттәр, нарко­тик һәм психотроп матдәләр әйләнешен контролләү буйынса органдар, енәйәт-яза башҡарыу системаһы учреждениелары һәм ойошмалары хеҙмәткәрҙәрен һәм уларҙың ғаилә­ләрен пенсия менән тәьмин итеү тураһында»ғы Федераль закон менән ҡаралған барлыҡ осор страховка ста­жында иҫәпкә алына. Саҡырылыш буйынса бер йыл хеҙмәт итеү бер йыл страховка ста­жына тиңләштерелә.


Алтын да таҙалыҡ ярата

Бысраған йөҙөктө нисек таҙартырға икән?

Фәймә С.
Шишмә районы.

Алтын биҙәүестәрҙе һабынлы һыуҙа тотоп, һаҡ ҡына теш щеткаһы менән таҙартырға кәрәк. Сылбырҙы иһә ше­шәлә йыуығыҙ ҙа һуңынан таҫтамал менән киптерегеҙ. Бигерәк тә йөҙөктәрҙең ташы аҫтына быс­раҡ йыйыла. Шырпы башына мамыҡ урап, одеколонға ма­ныр­ға һәм ипләп кенә ташты таҙартырға кәрәк. Һуңынан фланель йәки замша киҫәге менән ялты­ратығыҙ.
Көмөш һәм мельхиор әйберҙәрҙе һабынлы һыуҙа йыуып, буҫтау менән ялтыратығыҙ. Бик ныҡ ҡарайған би­ҙәүестәрҙе, аш содаһы менән таҙартҡандан һуң, йыуып төшөрөгөҙ. Шулай уҡ теш порошогы менән ял­тыра­тырға мөмкин.
Гәрәбә һәм фил һөйәгенән эшләнгән биҙәүестәрҙе ҡурҡмайынса һабынлы йылымыс һыу­ҙа йыуырға була. Әгәр ҙә фил һөйәге ҡарайһа йәки төрткөләр менән ҡап­ланһа, әйберегеҙҙе 10 минут хлорлы эзбиз иретмә­һендә тотоғоҙ.
Ағас биҙәүестәрҙе йыумайҙар, фланель киҫәге менән генә һөртәләр. Бер ваҡытта ла биҙә­неү әйберҙәренә май­лы ҡулдарығыҙ менән тотонмағыҙ: уларҙа тап ҡаласаҡ.
Тәбиғи һәм яһалма ынйынан эшләнгән әйберҙәрҙе сыйғыланыуҙан һаҡлағыҙ, йом­шаҡ сепрәккә урап, башҡа би­ҙәүестәрегеҙҙән айырым һалығыҙ.


“Йәшник” табутҡа яҡынайта

Балаларыбыҙ телевизор алдынан китә белмәй. Хәҙер төрлө ҡыҙыҡлы тапшырыуҙар күп бит. Улар ыңғайына үҙебеҙ ҙә ҡарайбыҙ. Телевизорҙың зыяны бармы?

Кәримә Ш.

Мәләүез районы.

Ғалимдар фекеренсә, телевизор менән артыҡ мауы­ғыусыларға ҙур хәүеф янай икән. Кеше сериалдар, ток-шоу, яңылыҡтар һәм башҡа тапшырыуҙар ҡарап, көнөнә алты сәғәт «йәшник» ҡаршыһында ултырһа, уның ғүмере яҡынса биш йылға ҡыҫҡара. Квинсленд (Австралия) университеты белгестәре дәлилләүенсә, телевизор ҡаршыһында үткәрелгән һәр сәғәт тамашасы ғүмерен 22 минутҡа ҡыҫҡарта. “Телевизор ҡарау кеше организмы өсөн файҙаға түгел, – ти ғалимдар. – Экран алдында тәүлегенә ике сәғәттән артыҡ ултырыу — зарарлы”. Күптәр, тәмәкенең зыянын аңлап, уны ташларға ынтыла, кәүҙәнең ауырлығы артыуға ҡаршы көрәшә, ә бына «йәшник”кә бәйлелектең зарарына иғтибар итмәй, ти улар һәм, телевизорға текәлеп ултырғансы, күберәк йәйәү йөрөргә, хәрәкәтле уйындар уйнарға тәҡдим итә.


Тәмәкеңде ташла!

Инде 25 йыл буйына тәмәке тартам. Әлегә уның бер зыянын да тойманым. Үҙемде йәш кеше һымаҡ хис итәм. Тәмәке кешене үлтерә тиеүҙәре уйҙыр­ма түгелме?

Артур И.

Тәтешле районы.

Тикшеренеүҙәр күрһә­теүенсә, Рәсәйҙә ир-аттың 60 процент сама­һы һәм ҡатын-ҡыҙҙың 22 про­цен­ты тәмәке тарта. Бәлиғ бул­ған граж­дандар­ҙың һәр өсөнсөһө тәмәкесе булып сыға, улар урта­са көнөнә бер кешегә 17 сигарет көйрәтә. Тартыу ме­нән бәйле ауырыу­ҙар арҡа­һында йыл һайын 400 мең ва­тандашыбыҙ яҡты донъя менән хушлаша.
Шуға ла Һаулыҡ һаҡлау министрлығы тәмәкегә ҡаршы ҡаты көрәш асты. 2014 йылдан поездарҙа һәм алыҫҡа йөҙөүсе судноларҙа, вокзал һәм аэро­порттарҙа, йәмәғәт урындарында тәмәке тартыу тыйыла.


Анар һуты ҡанды яҡшырта

Әхирәтем, “анар емеше аша”, тип теңкәмә те­йеп бөттө. Шул тиклем маҡтай был емеште. Ысынлап та файҙалымы икән?

Сайма Ф.

Бөрйән районы.

Анарҙың (гранаттың) һутлы ғына тү­гел, шифалы ла икәнлеге күп­тән билдәле. Боронғо табиптар беҙҙең дә­үергә тиклем үк уны ме­дицинала ҡул­ланған. Гип­по­к­рат, мәҫәлән, ашҡаҙаны ауыртҡан кешеләргә анар һуты һығып эсергә тәҡдим иткән. Ғәрәптәр уны баш ауырт­ҡанда һәм ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙары яфалағанда даи­ми ашарға ҡушҡан. Емештә, мәҫәлән, кеше организмы өсөн тәүлегенә кәрәкле 40 процент С витамины бар.
Емдәре тимергә бай булғанлыҡтан, табиптар бөгөн дә анарҙы аҙ ҡанлылыҡтан интеккән кешеләргә күпләп ашарға ҡуша, сөнки бер емеш кенә лә ҡандағы гемогло­бинды байтаҡҡа арттыра. Ул үҙенең составында эритро­цит ҡына түгел, лейкоцитты барлыҡҡа килтереүсе фолий кислотаһы булыуы менән дә ҡиммәтле һанала. Фолий кислотаһы шулай уҡ тәүҙә яралғының, аҙаҡ сабыйҙың нормаль үҫешенә булышлыҡ итеүе менән ауырлы һәм бала имеҙеүсе ҡатындар өсөн айы­рыуса әһәмиәтле.
Анарҙың әскелтем һуты аппетитты аса, ашҡаҙан эшмәкәрлеген көйләй һәм аш һеңдереү процесын еңел­ләштерә, һалҡын те­йеп йүткергәндә, бөйөрҙәр ауырт­ҡанда, бауырҙа һәм үт ҡыуығында таш булғанда, һутын һығып, ашар ал­дынан ас ҡарынға эсеү кәңәш ителә. Емеш һуты һыуһынды ҡандыра һәм бер аҙ тән темпе­ратураһын төшөрә. Ҡабығындағы һәм еме тирәләй ятҡан йомшаҡ туҡымаһындағы танин матдәһе дизентерия ваҡытында, тән бешкәндә, яраланғанда ти­рене бөтәштереү һәм за­рарлы микробтарға ҡаршы көрәшеү өсөн файҙалы. Сто­матит, фарингит, сей яра һәм тире һыҙырылғанда ла уны яра бөтәштереүсе булараҡ ҡулланалар.


Сир менән шаярмайҙар

Балаларға туберкулез ауырыуынан һаҡланыр өсөн Манту прививкаһы эшләйҙәр. Ҡыҙым уколдан ҡурҡа. Был сара мотлаҡмы?

Сәлимә Ғ.

Ҡариҙел районы.

Туберкулез — йоғошло сир. Уның ке­шенән генә түгел, хайуандарҙан күсеп тә зарарлауы мөмкин. Мәҫәлән, ауырыу һыйырҙың һөтөн эсеп, ҡаймағын ашап та инфекция эләктерергә була.
Бала үҙенә сир йоҡҡанын һиҙмәй. Ул уның үҙ-үҙен тотошонда ла сағылмай тәүҙә. Уйнай, уҡып йөрөй...
Шуға Манту прививкаһын яһауға бик ет­ди ҡарарға кәрәк. Әгәр ул шешеп, ҡыҙарып сыға икән, организмға ошо микроб эләккән була. Әммә ҡурҡып ҡалырға ярамай, был әле туберкулез сире тигән һүҙ түгел. Ба­ланың иммун системаһы көслө булып, был микробҡа ҡаршы тора алһа, сир таралмай. Шуға ғаиләлә гигиена талаптарын теүәл үтәүгә, тейешенсә сифатлы туҡланыуға, са­быйҙарҙы сыныҡтырыуға, саф һауала йөрөүгә ныҡ иғтибар биреү мотлаҡ. Инфек­ция бит иммун системаһы көсһөҙләнгән, бәләкәйҙән төрлө ауырыуҙарҙан интеккән, ашау-эсеү яғы наҡыҫ, йәшәү шарттары на­сар булған­дарҙы һағалап ҡына тора.
Белегеҙ: сирҙе дауалауға ҡарағанда иҫкәртеү күпкә еңелерәк.


Йомшаҡ икән ҡулдарың...

Баҡсала эшләгәндән һуң ҡулдарым ярыла. Төрлө крем һөртөп ҡара­йым — әллә ни фай­ҙаһы теймәй. Ҡул­дар­ҙы тәрбиәләүҙең башҡа ысулдары юҡ­мы?

Рәсимә А.

Баймаҡ ҡалаһы.

Баҡсала, баҫыуҙа эшлә­гәндә ҡул­дар быс­рана, ҡата, тиреһе яры­ла. Таҙартыуы ауыр тү­гел. Яҡшылап йыуып, төнгөлөккә крем һөртөргә генә кәрәк. Ә бына ус тиреһе ярыл­һа, кипһә, кис һайын йылы ванна яһарға тәҡдим ите­лә. Йылы һыуға еҫле һабын һалып күбекләнде­регеҙ, бер литр һыуға бер балғалаҡ иҫәбенән сәй содаһы өҫтәп, ошо иретмә­лә ҡулығыҙҙы 15 минут са­маһы тото­ғоҙ. Таҙа таҫ­та­мал менән ҡо­ротҡандан һуң, усы­ғыҙҙы ҡоро тире өсөн тәғәйенләнгән крем менән майлағыҙ.
Ҡулдарға көндәлек йылы ванналар, һис һүҙһеҙ, кәрәк нәмә. Терһәккә тиклем һыуға тығып, береһенең бармаҡ­та­рын икенсеһе менән ыуығыҙ. Ваннанан һуң крем һөртөгөҙ, массаж яһарға ла йыбанмағыҙ. Уға 10 минуттан артыҡ ваҡыт китмәй, ә файҙаһы инде бик ҙур: ҡул мускулдарының талғанлығы бөтә, ҡан һәм лимфа әйлә­неше яҡшыра. Массаж­ды көн дә яһап ҡарағыҙ һәм быуындарығыҙҙың хәрәкәтсәнлеге яҡшырыуын тойорһо­ғоҙ.
Башта һул ҡулға массаж яһайҙар. Бының өсөн уны терһәктә бөгөбөрәк өҫтәлгә һалығыҙ. Бөтә хәрәкәттәр ҙә бар­маҡтарҙан терһәккә, терһәктән яурынға та­бан эш­ләнә. Башта, мускулдарға еңелсә баҫып, яурынығыҙҙы һыйпағыҙ, шунан һуң мускулдарҙы баш бармаҡ һәм ҡалған дүрт бармағығыҙ араһына алып, ҡыҫҡылап, йом­шартығыҙ. Ҡулбашты ла тәүҙә һыйпайҙар, шунан һуң ҡыҫҡыстар менән тотоп алған­дағы кеүек хәрәкәттәр менән тышҡы яҡлап массаж яһайҙар, һәр бармаҡты ышҡыйҙар. Бармаҡтарға ла массажды уларҙың остары­нан башлайҙар.












Их, алмаһы, алмаһы!..

Хаҡлы ялға сыҡҡас, хәтерем насарая башланы. Күршем күберәк алма ашарға кәңәш бирҙе. Тик уның файҙаһы булырмы?
Рәшиҙә Ғ.
Стәрлебаш районы.

Алма тәмле һәм туҡлыҡлы аҙыҡ ҡына түгел, ҡайһы бер ауырыуҙарға ҡаршы яҡ­шы иҫкәртеү сараһы ла. Ха­лыҡ медицинаһында шешенгәндә, склероз менән яфаланғанда, бөйөрҙәрҙә таш булған­да, һимергәндә, яра оҙаҡ төҙәлмәгән ос­раҡта, даими рәүештә алма ашарға тәҡдим ителә.
Алманың дауалау үҙенсәлектәре уның составында витаминдар, микроэлементтар, пектиндар күп булыуынан килә. Пектиндар матдәләр алмашыныуына, организм­­дан ауыр металдарҙың тоҙҙарын, радио­нуклеид­­тарҙы сығарырға ярҙам итә. Алмала 11 төр витамин бар, шуларҙың дүрт төрө — С, Р, А, В9 витаминдары күп кенә. Шу­ныһы ҡыҙыҡлы: Рәсәйҙең урта һәм төньяҡ һыҙатында, шул иҫәптән Башҡортостанда үҫтерелгән алмаларҙа С витамины күп.
Алма ашау ҡандағы холестериндың кәмеүенә ярҙам итеп, атеросклероз булдыр­мауҙа ҙур әһәмиәткә эйә. Ундағы пектиндар организмда минераль матдәләр тигеҙ­леген булдыра, эсәктәрҙәге микро­флораны яҡшыр­та, насар үҙләштерелеүсе аҙыҡты тарҡатыуҙа файҙаһы ҙур.
Ул шулай уҡ майҙарҙың организм тарафынан үҙләш­терелеүенә ҡаршылыҡ күрһәтә, артыҡ шыйыҡ­лыҡтың орга­низмдан сығарылыуына булышлыҡ итә.
Күреүегеҙсә, ҡиммәтле аҙыҡ ҡына түгел, файҙалы дауалау сараһы ла был емеш. Шуға ла һәр кем йорт яны участкаһында бер нисә сорт алма үҫтерергә тейеш.


Төймә лә, дөйә лә бүләк

Улымдың тыуған көнө яҡынлашып килә. Тормош иптәшем менән ниндәй бүләк бирергә тип баш ватабыҙ. Сәғәт, көҙгө кеүектәрҙе алырға ярамай тигән ырым-ышаныу бар. Балаларға ниндәй бүләк әҙерләргә мөмкин?

Нурия И.

Әлшәй районы.
Психологтар кәңәш итеүенсә, балаларға йәштәре һәм йәш талаптары буйын­са әйбер алырға кәрәк.
3 — 5 йәштәгеләргә
Был осорҙа уларға тәм-том, уйынға бәйле әйберҙәр бүләк итергә була:
— ғәҙәти булмаған фломастерҙар;
— уйын-китаптар;
— малайҙарға — кон­структор;
— ҡыҙҙарға — ҡурсаҡ­тар менән уйын йыйылма­лары (аш бүлмәһе, дауаха­на һ. б.).
6 — 8 йәштәгеләргә
Был балалар мәк­тәпкә йөрөгәс, уҡыуға бәйле түбәндәге әйберҙәргә шат буласаҡ:
— ғәҙәти булмаған пе­нал, янып тороусы юйма, күренмәҫ пасталы ручка һ.б.;
— компьютер уйындары;
— популяр йән­һүрәттәр яҙҙырылған дисктар;
— йомшаҡ уйынсыҡтар;
— өҫтәл уйындары;
— саңғы, коньки.
9 — 12 йәштәгеләргә
6—8 йәштәгеләргә бир­гән бүләктәр ҙә бара. Ҡыҙҙарға кейем (байрам күлдәге һ.б.), би­ҙәүестәр, сәс ҡыҫтырғыс­тар, балалар косметикаһы йыйылмаһы бик оҡшаясаҡ.
13 — 15 йәштәгеләргә
Компьютер дисктары, яҡшы косметика, модалы еңел кейем-һалым, аяҡ кейеме, китаптар бүләк итергә була. Улар теләгән иң яҡшы бүләк, әлбиттә, кеҫә телефоны һәм уның аксессуарҙары.


Алға өмөт менән ҡара

Юҡ-барға ла кәйефем ҡырыла. Тормош ғәҙел­һеҙлек­тән генә тора һымаҡ. Һуңғы ваҡытта башым ауырта, йөрәгем сәнсә башланы. Был хәлдән нисек ҡотолорға белмәйем.

Рәмил У.
Балаҡатай районы.

Ғалимдар иҫбат итеүенсә, эҙәрлекләгән проблемалары тураһындағы уйҙар менән үҙҙәрен ҡаңғыртмаған кешеләр оҙағыраҡ йәшәй. Бынан тыш, үҙеңде яҡшыға “көйләһәң”, стрестарҙан, бигерәк тә шул сәбәпле барлыҡҡа килгән сирҙәрҙән — ашҡаҙан биҙе, йөрәк ауырыуҙарынан — һаҡланып ҡалырға мөмкин. Оптимис­тик ҡарашлы булыу өсөн түбәндәге ҡағиҙәләрҙе иҫтә тоторға кәрәк.
Бер ваҡытта ла иртә менән: “Алдағы көн уңышһыҙ буласаҡ”, — тип әйтмәгеҙ.
Берәй күңелһеҙлек килеп тыуһа, был турала тиҙерәк оноторға, матур ваҡиғаны иҫкә төшөрөргә тырышығыҙ.
Әгәр ҙә күңелһеҙ осрашыу йәки ауыр эш көтһә, һеҙ уның һөҙөмтәһе тураһында насар уйламағыҙ. Алдағы ауырлыҡтар психиканы нығытасаҡ, эштә ярҙам буласаҡ, кешеләр менән аралашырға өйрәтәсәк.
Йоҡлар алдынан ятҡан килеш үткән көндөң иң матур минуттарын иҫләгеҙ һәм, алдағы көн тағы ла яҡшыраҡ булыр, тип үҙегеҙҙе ышандырығыҙ.


Яратамы, яратмаймы?

Һөйгәнем менән ярты йылдан ашыу осрашабыҙ. Мин уны бик ныҡ яратам, тик ҡайһы саҡта ҡәҙерлемдең тоғролоғона шик уяна. Был турала үҙенән һорарға тартынам. Нимә эшләргә икән?

Зилә Л.

Белорет районы.

Мөхәббәт тойғоһон башҡалар алдында күрһәтеп бармағыҙ.
Егетегеҙгә: “Һин мине яратмайһың инде”, — тип әйтә күрмәгеҙ, сөнки ул ысынлап шуға ышанып ҡуйһа, эш харап. Һөйгәнегеҙҙе үҙ мөлкәтегеҙ тип һанамағыҙ.
Ваҡсыл булмағыҙ. (“Ах, һин икенсе ҡыҙҙы бейергә саҡырҙыңмы! Мин быны онотмам...”) Илап, үпкәләп кенә яраттырып булмай, шуға ла “тамашалар” ойоштороп маташмағыҙ.
Һөйгән егетегеҙ “йөрәк ауырыуҙарығыҙҙың” сәбәп­сеһе булһа ла, башҡаларҙан уға һүҙ тейҙертмәгеҙ.
Кемдеңдер мөхәббәтенә яуап ҡайтара алмайһығыҙ икән, уға был турала әҙәпле итеп аңлатығыҙ.

Йоҡоң туйһа, эшең уңыр

Йоҡлай алмай йонсойом. Шул сәбәпле уҡытыу­сыларҙың һөйләгәне лә башҡа инмәй. Ныҡ арыйым. Кәңәш бирһәгеҙ ине.
Фәрит М.

Әбйәлил районы.

Иртән ауыр уянаһығыҙмы? Көн буйына бәлтерәп йөрөй­һөгөҙмө? Тимәк, һеҙҙең йоҡоғоҙ туймаған.
Әгәр һәйбәт ял итһәгеҙ, иртән үҙегеҙҙә көс тояһығыҙ, дәрт һиҙәһегеҙ. Күптәр өсөн 8-9 сәғәт йоҡо етә тип иҫәпләнә.
Һәр саҡ яҡшы кәйефтә булыр өсөн режим төҙөгөҙ. Билдәле бер ваҡытта йоҡларға ятырға һәм торорға күне­гегеҙ. Был режимды ял көндәрендә лә, каникулда ла боҙорға тырышмағыҙ.
Яҡтылыҡ нисек булырға тейеш? Йоҡлар алдынан бүлмәгеҙҙе ныҡ яҡтыртмағыҙ, ә иртән, киреһенсә, ул балҡып торһон. Яҡтылыҡтың ниндәй булыуына ҡарап кеше мейеһе йә йоҡоға, йә уяныуға көйләнә.
Биологик сәғәттәр хаҡында ла оноторға ярамай. Режимдан тыш, организмдың биологик ритмдарын да һаҡларға кәрәк. Кеше үҙенең ҡайһы ваҡыт арауығында айырыуса әүҙем, ә ҡасан уның һүлпәнәйеүен белергә тейеш. Шуға ярашлы үҙ “эш көнөн” планлаштырыу уңайлы.
Әгәр ҙә йоҡлай алмай интегәһегеҙ икән, ҡәһүәнән, газлы шәрбәт эсемлектәрҙән бөтөнләй баш тартырға кәрәк.


Тәмле лә, шифалы ла...

Милли ризығыбыҙ ҡоротто ныҡ яратам. Уның файҙалы сифаттары хаҡында күберәк белге килә.

Рәсил Н.

Миәкә районы.

Башҡорттар борон-борондан малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Һөттән бик күп ашам­лыҡтар — ҡаймаҡ, май, ҡорот, эремсек, ҡатыҡ, айран — әҙерләй­ҙәр. Ҡайһыларын дауа өсөн дә файҙаланалар. Шу­лар­ҙың береһе — ҡорот.
Ҡоротто һыуыҡ тейгәндә тирләү өсөн иҙеп эскәндәр. Ашҡаҙан ауыртҡанда, күңел болғанғанда, аппетит булмағанда ла ошо ризыҡ ярҙамға килгән. Йөрәк йыш ҡаҡһа, кеше тиҙ ҡабыныусан булһа, халыҡ та­биптары ҡорот ашарға кәңәш биргән.
Башҡорттар итле ашҡа, майлы һурпаға ҡорот һалып эсә, сөнки ул ашаған ризыҡты тиҙ эшкәртергә ярҙам итә, ашҡаҙан-эсәк юлдарын таҙарта. Ул аҡһымға, фермент­тарға, микроэле­менттарға, витаминдарға бай.
Ҡоротто һаҡлауы ла бик уңайлы. Йомғаҡ һы­маҡ киптерелгәне, температура ниндәй бу­лыуға ҡарамаҫтан, бер нисә йыл буйы боҙолмай, файҙалы сифаттарын юғалтмай. Шуға күрә элек уны юлға ла алғандар.
Ҡоротто дауалауҙа ҡулланыу иҫкелек һы­маҡ күренһә лә, бик күптәр уны дарыу урынына файҙалана.