Ата-бабам илендә, булат салғыларҙы яный-яный бесән сапҡан дәртле саҡ­тар­ҙа, Раил Ил­һамов атлы агроном егет менән әллә уртаҡ эш, әллә йәштәребеҙ­ҙең бер сама булыуы ифрат яҡынайт­ҡайны. Тормош иләгенән йыш үткәнгә­ме, көйһөҙлөктө ул “быныһы ла үтер” тигән­дә­­йе­рәк фәлсәфи сабырлыҡ менән ҡар­шылай, кисерә һәм оҙатып ебәрә тор­­ғайны. Изге кү­ңел­ле Раил дуҫымдың йәненең йәннәттә булыуына шикләнмәйем.
Халыҡтың эштәрен барлап, ҡул ярҙа­мына хәл килмәһә лә, уға тел ярҙамын булһа ла күр­һәтәйем тип республика райондарын айҡаған хыялый йылдарҙа Дүр­төйлөлә аҙашым Марсель Хужин осраны. Мосафир юлында кемдәр­ҙе генә тап ит­мәҫ. Ә агроном, Саҡмағошҡа ҡай­тып колхоз теҙгенен ҡулына алған Мар­сел­һеҙ тормошом шуға ҡәҙәр китек булған икән. Асманды ҡапыл балҡытып, көтмәгәндә юғалған йондоҙға оҡшаш йәш дуҫым да хәҙер баҡый илендә имендер. Яҙмыштар бына нисек төй­нә­лә. Марсель Әхнәф улы Хужин ауыл ху­жа­лы­ғы институтының агрономия факультетын та­­мамла­ған. Фән кандидаты, доцент Раил Мө­хөт­дин улы талиптарға гидромелиорация әмәл­дәрен өйрәт­кән. Саҡмағош районының Туҙ­­­лы­ҡы­­уыш ауылынан институтҡа килеп уҡып йөрөгән Йосопов Риф тигән сандыр кәү­ҙәле, һарғылт сәсле, аҡ йөҙлө егет Ил­һамовтың лекцияларын һүҙмә-һүҙ яҙып бара. Шул егеттең хәҙер районында хаки­миәтте етәкләүен һәм фән докторы дә­рәжәһен йөрөтөүен ул саҡ ҡай­ҙан белмәк кәрәк? Хәйер, өс егетте, улар төрлө бы­уынға ҡараһалар ҙа, яҙмыш юлдаш та, фе­кер­ҙәш тә иткән икән.
Саҡмағош менән башымды юғалтыр­лыҡ дә­рәжәлә мауығып китеүемдең сә­бәптәрен үҙем әле булһа аңлай ал­­ма­йым. Әгәр ул Марсель Хужин һәм уның ғаи­ләһе менән дуҫлыҡҡа ғына бәйле булһа, аяныслы сәбәптәр һәм ваҡыт йо­ғонто­һонда яҡынлыҡ тойғоһо, бәлки, һүрелә лә төшөр ине. Бер мәл беҙ, хәләлем менән, йә­ше­рәк йылдарҙағы дуҫтарыбыҙ Раил менән Марселде бик йыш хәтерләп ултырыр булып киттек. Ошо хәтирәләр улар­ҙан һуң хасил булған буш­лыҡҡа йән өр­гәндәй тойола ине. Рифкә беҙ шул саҡтағы һиҙгер күңеллелеге өсөн генә лә сикһеҙ рәхмәтлебеҙ. Һәр даим халыҡ араһында йөрө­гән, күңелендә шиғыр яң­ғыратҡан һәм йыр сың­латҡан кеше бу­ла­раҡ, Риф Сәғәҙәтулла улы яҡын дуҫ­­­тар­һыҙ беҙгә өшәнес икәнлекте аң­ла­ны, һыуыҡ донъяны булдыра алғанынса йылы­тырға тырышты.
Хистәрҙе ситкәрәк ҡуйып, донъя ысын­барлы­ғынан сығып уйлағанда, хакимиәт башлығына ҡайҙағылыр ҡарт-ҡамҡының уфтаныуҙары ҡай­ғыһымы ни?! Йосопов­тың иңендә, ун бер йыл инде, район һынлы район йөгө ята. 2003 йыл­дың июлендә, ул район Советы рәйесе-хаки­миәт башлығы итеп һайланғанда, закондар сы­­ғарыу эшмәкәрлеге лә, башҡарма власть та вәкәләтлелек йәһәтенән бер-береһенән айырылмай ҙа ине. Ваҡыт үтә килә генә идара итеү органдарының эш­мәкәрлеге ғәмәли яҡтан аныҡ­ланды.
Шулайын, әлбиттә, шулай, ләкин вәкә­ләт­тәр­ҙең аныҡланыуы район хакимиәт­тәренә төшә торған бурыстарҙың кәмеүен дә, еңеләйеүен дә аңлатмай. Ә район баш­лығы — уның хеҙмә­те­нең асылын белмәгән кешеләр өсөн генә түрә. Ғөмү­мән, үҙен түрә итеп тойған етәксе вази­фа­һында эшләй алмай, һәм ул ябай кеше­ләрҙән үҙе лә һиҙмәҫтән алыҫлаша.
Риф Йосоповтың район башлығы юға­ры­лы­ғында үҙен нисек тойоуын, уның йә­не менән йәшәп ҡарамағас, әйтеүе ауыр. Әллә тыумыштан килгән тәбиғәте, йә иһә етәксе кешелә булырға тейешле тотанаҡ­лылыҡ, иллә ул эс-бауырына күҙ һалырға бик таныштарға ла рөхсәт итмәй. Риф Сәғәҙәтулла улы — тырышлығы сабыр­лыҡ менән бер булған әсә-ата балаһы. Хәтимә апайҙы, насип булып, төпсөгө Рифтең ата нигеҙендә һалған өйөндә күреп ҡалдыҡ. Апай, тырабызлығы менән һәйбәт белем алып, утыҙ ете йыл мөғәл­ли­мәлектә хөрмәткә күме­леп эшләп, улы менән килене Зиләнең йылы ғаиләһендә ғүмер эңерен кисерә ине.
Рифтең атаһы Сәғәҙәтулла ағай минең әсә­йем менән йәштәш булған икән. Тәр­же­мәи хәле, әйтерһең, совет ватаны тари­хынан күсереп яҙылған. Колхозда ва­ҡыт һанамай эшләү, Бөйөк Ватан һуғы­шы, ауыр йәрәхәттәр, йәнә әрме хеҙ­мәте. Ул Сыйырышбашҡа ҡырҡ алтының ию­нендә генә ҡайтып төшкән.
Риф Сәғәҙәтулла улы апайҙары Зилә, Айһы­лыу, Зөләйха, Рәйхана ҡырында, мәҙәнилек бөр­көлөп торған, егәрлелек тәбиғи сифат бул­ған ғаиләлә хәстәрлекле тәрбиә алған. Дүрт ҡыҙ араһында бер малай булып үҫһә лә, Риф, хо­лоҡ-фиғеле менән нәҡ атаһы. Уның шикелле үк үҙ һүҙле, сөсөләнеп бармаҫ, алдына алға­нын эшләр. Тракторсы, институт, туған колхозында яуаплылығы һәм мәшәҡәт­тәре арта барған төр­лө вазифалар. 1992 йылда әле Киров исемен йөрөткән хужа­лыҡты Йосопов ифрат дәрт­ле рәйес Фә­рит Ноғоманов икенсе районға күс­кәс ҡабул иткәйне. Туҡһанынсы йылдарҙың эшлә­йем тигән кеше өсөн ниндәй мәхшәр булған­лығы әле онотолмаған. Илдәге хәлде, иҡтисади мөнәсәбәттәрҙе “бандит­лыҡ капитализмы” тип атаған бер сәйәси эшмәкәр менән ризалашырға тура килә. Йосопов иһә колхоз арбаһына төптән егелде. Егелһә лә алдағы көндө онотма­ны, Ырымбур дәүләт аграр универ­ситеты аспиран­тураһын ситтән тороп та­мам­лап, бер йылдан кандидатлыҡ дис­­­сер­та­­ция­һын яҡланы.
Район хакимиәте башлығы — сәйәси фигура микән, әллә, хәҙерге тел менән әйткәндә, менеджер, идарасымы? Баш­лыҡ­тың бурыстарын да, хоҡуҡтарын да көйләүсе ҡануни документтар, әлбиттә, барҙыр. Ләкин тормоштоң һәр мәлен, кеше яҙмыштарын ҡағиҙә пункттарына ғына һыйҙырып буламы икән? Хакимдың власы ҙур. Власть кешеһенә, бөтмәҫ-тө­кәнмәҫ эштәр менән ҡушарлап, хөрмәт тә, ярамһаҡланыу ҙа, көнләшеү ҙә, маҡ­таулы исем-бүләктәр ҙә килә. Хакимлыҡ вәкәләттәре әхлаҡи-психологик то­тороҡ­лолоҡҡа, кешелеклелеккә, гражданлыҡ өлгөргәнлегенә ҡырыҫ һынау үткәрә. Унан һуң Йосопов — республикалағы иң алдынғы аграр райондарҙың береһен етәкләүҙән тыш, оло үә данлы ырыу вә­киле. Был — ифрат ҙур яуап­лылыҡ. Саҡмағош районы, артта һөйрәлеү­се­ләр генә түгел, хатта уртаҡулдар араһында ла була алмай. Ошо хәҡиҡәт, аңлау дәрә­жәһен үтеп, ҡағиҙәгә әүерелгән. “... Беҙ, дуҫтар, Саҡ­мағоштан. Ҡыҙҙар беҙҙә ҡара ҡаштан, егет­тәр – саҡматаштан”, – тип йырлау ғына аҙ. Рай­ондың, тыуған атай­сал­дың абруйын көн­дәлек тырышлыҡ менән нығыта барырға тура килә.
Туҡһанынсы йылдар мәхшәренән алыҫ­ла­ша­быҙ, тип, тынды бер аҙ иркенәйтһәк тә, донъя­лар бөгөн дә төҙөк түгел. Ҡай­саҡ, ил хөкүмәте үҙ ҡулындағы биләмә­ләрҙә крәҫтиәндәр ҙә бар­лыҡты хәтеренә онотҡанда бер төшөрәлер, тигән фекер тыуа. Хеҙмәтен һуҡыр тингә лә баһала­мағанда, ауыл кешеһенең ниндәй кәйеф менән яҙ һайын баҫыуға сығыуын мин аңламай башланым. Сәйәси етәкселәр игенсе һәм мал­сыларҙың тырышлығына күҙ йомған саҡта ла саҡмағоштар һәр гектарҙан 30, 40 һәм хатта 50 центнер иген һуғып ала, 300-400 центнер шәкәр сөгөлдөрө үҫтерә. Эш бында ҡалын ҡара туп­раҡта ғына түгел. Саҡмағошта фән менән дуҫ­лыҡ ныҡ, тиреҫ тә, минераль ашламалар ҙа ҡәҙерле. Районда ер са­бый кеүек хәстәрләнә һәм игелекте ул икмәк итеп ҡайтарып бирә.
Һүҙҙе уйнатыбыраҡ әйткәндә, башлыҡ районда хатта әтәс кикри-күге өсөн дә яуаплы. Был вазифала һәйбәт хужалыҡ етәксеһе булыу ғына етмәй. Хакимиәт башлығының хеҙмәте ниндәй үлсәүҙәргә һалыналыр ҙа, ҡайһы шкалалар буйынса баһаланалыр. Һәммә эшкә үҙе генә өл­гөрә алмаясағы ла аңлашыла. Был йә­һәт­тән Риф Сәғәҙәтулловичтың ко­ман­да­һы бик бул­дыҡлы. Бөтөн кеше лә һинең эшеңдән ҡәнәғәт ҡалмаҫ. Һәр кемгә ай-ҡояш булырға тырышыу ҙа дөрөҫ түгел. Иң мөһиме — самими кеше булып ҡалыу. Шул сағында принципиаль фекер ҙә, үҙең­де тотоу рәүеше лә, ғәмәлдәреңдә ихласлыҡ та үҙенән-үҙе хасил булыр.
Сер түгел, хәләлем менән мине аңла­шыл­маған бер көс Саҡмағош яҡтарына тарта ла тора. Сыйырышбаш сауҡалары араһында Марсель дуҫым йоҡлай. Атаһы нигеҙендә, Сыйырышбашта, Риф Сәғәҙә­тул­ла улының яңыр­тылған йорто. Телә­гебеҙ ҡабул булып, Саҡмағошҡа барып етһәк, әлбиттә, шул йортҡа һуғылабыҙ. Унда беҙҙе һис төҫ ташламаҫ хужабикә Зилә менән береһе икенсеһенән гүзәле­рәк ҡыҙҙары – Лилиә һәм Ләйсән балҡып ҡаршы ала. Хистәр мөлдөрәмә тулышҡан мәлдә, Рифтең ҡулында баяны хасил була. Ул шиғриәткә, моңға мөкиб­бән киткән кеше. Һәм бына, уйландырып, йыр ағыла:.
Ҡыҙыл ғына билбау, быуҙыниһәң,
Ҡыҙылдары сығыр билеңә.
Егет кенә саҡта хеҙмәт итһәң,
Исемдәрең ҡалыр илеңә...
Йырға өҫтәп тағы ни әйтәһең инде?