Республика торлаҡ-коммуналь хужалығын ҡышҡылыҡҡа әҙерләүҙең иң ҡыҙыу осоро етте. Әммә был йүнәлештәге хәлдәр бар ерҙә лә ал да гөл тип әйтеп булмай. Төп сәбәптәрҙең береһе – тармаҡ предприятиелары һәм ойошмаларының энергия ресурстары, һыу менән тәьмин итеүселәргә ҙур күләмле бурыстары булыуы. Аҡса етешмәү сәбәпле, әҙерлек эшен тулы ҡеүәттә алып барыу мөмкинлеге юҡ.
Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтайҙың Торлаҡ сәйәсәте һәм инфраструктура үҫеше буйынса комитеты ҡарамағындағы Торлаҡ-коммуналь хужалыҡты үҫтереү буйынса эксперт советының сираттағы ултырышында нәҡ ошо мәсьәлә ҡаралды. Уҙған йылдарҙа башлыса халыҡтың бурысы тураһында һүҙ алып барылһа, бөгөн хәл икенсе юҫыҡҡа боролған. Республика торлаҡ-коммуналь хужалыҡ министры урынбаҫары Альфред Зиннәтуллин билдәләүенсә, барлыҡ бурыстың биш процентҡа яҡыны ғына халыҡ иҫәбенә тура килә, ә ҡалғаны – идара итеүсе компаниялар һәм торлаҡ милекселәре ширҡәттәренеке. Шул уҡ ваҡытта кешеләрҙең уртаса бурысы бер айлыҡ булһа, идарасыларҙыҡы – дүрт айлыҡ һәм унан да күберәк. Мәҫәлән, торлаҡ-коммуналь хужалыҡ предприятиеһы һәм ойошмаларының ҡулланылған электр энергияһы өсөн бурыстары ғына ла йылдың биш айы йомғаҡтары буйынса 1,5 миллиард һумдан артып киткән. Иң күп бурыслылар иҫәбендә – “Өфөһыуканал” (252 миллион һум) һәм “Өфө инженер селтәрҙәре” (170 миллион һум) муниципаль унитар предприятиелары. Шулай уҡ Туймазы, Бөрө, Сибай ҡалаларындағы йылылыҡ селтәрҙәренең, Инйәр торлаҡ-коммуналь хужалыҡ идаралығының электр энергияһы өсөн тиҫтәләгән миллион һумлыҡ бурысы бар.
Күп ҡатлы һәм шәхси йорттарҙа йәшәүселәр үҙҙәре тотонған газ, йылылыҡ, электр энергияһы, эҫе һәм һалҡын һыу өсөн башлыса ваҡытында түләп бара икән, ҡайҙан килә һуң бындай ҙур бурыс? Ултырышта билдәләнеүенсә, сәбәптәр бер нисәү, улар бер-береһе менән бәйләнгән. Идарасы компаниялар халыҡтан йыйылған аҡсаны тейешле ваҡытта энергия менән тәьмин итеүселәр иҫәбенә күсермәй. Быны түләүҙәрҙең кәрәкле күләмдә йыйылмауы менән нигеҙләйҙәр. Ҡануниәттең камил булмауы арҡаһында торлаҡ-коммуналь хужалыҡтың тәү сиратта үҙ мәнфәғәтен ҡайғыртыуы ла бер кем өсөн дә сер түгел. Быны ла ниндәйҙер дәрәжәлә аңлап була: уларҙың сығымдары күп, хеҙмәт хаҡын да түләргә кәрәк. Тармаҡ вәкилдәре бурыстың күбәйеүен үҙҙәренсә дәлилләй, бында ла дөрөҫлөк юҡ тип әйтеп булмай. Мәҫәлән, туғыҙ ҡатлы йорт тотонған электр һәм йылылыҡ энергияһы, һалҡын һәм йылы һыу хаҡы менән унда йәшәүселәрҙән ингән аҡса күләме араһында ҙур ғына айырма бар. Белгестәр фекеренсә, тотонолған бөтә төр ресурс өсөн тулыһынса иҫәпләшкән йорттар бик аҙ. Миҫал өсөн тик бер айҙа ғына Өфө ҡалаһында тотонолған 20 мең кубометр һыуҙың түләнмәй ҡалыуын әйтеү ҙә етә.
Торлаҡ-коммуналь хужалыҡтағы реформалар барышында дөйөм йорт мәнфәғәте өсөн ҡулланылған бар ресурстарға түләү фатир хужалары елкәһенә һалынды. Әммә был сығымдарҙың уртаса алты процентын ғына тәшкил итә, егерме процентын идарасы компаниялар түләй. Бындай күрһәткес нилектән барлыҡҡа килә һуң? Күп фатирлы йортто һыу менән тәьмин итеү миҫалында быны бик асыҡ аңлатырға мөмкин. Иҫәпләү приборҙары булғандар тотонолған һыу өсөн башлыса тулы күләмдә иҫәпләшә. Ә инде фатирҙа бер кеше теркәлеп, ғәмәлдә бер нисә йәшәүсе булһа, улар билдәләнгән тариф буйынса бары тик берәү өсөн генә аҡса түләй. Ә бындай хәлдәрҙең һәр подъезда булыуы барыбыҙға ла билдәле. Тимәк, күптәребеҙ әле һаман үҙ фатирының (үҙ аҡсаһының тип тә әйтергә була) ысын хужаһы булырға өйрәнә алмай, үҙ иҫәбенә күршеһен “аҫрай”. Быға ҡайһы берәүҙәрҙең иҫәпләү приборҙары менән мутлашыуын да өҫтәргә мөмкин. Бына шунан барлыҡҡа килә лә инде дөйөм йорт тотонған бөтә төр ресурстарҙың хаҡы һәм улар өсөн иҫәпләшкән түләүҙәр араһындағы айырма. Уны кварталдағы, урамдағы, ҡалалағы йорт-фатирҙар һанына ҡабатлаһаң, ниндәй ҙур сумма йыйылғаны күренә. Билдәле булыуынса, йорт советтары һәм комитеттары тейешенсә эшләгән торлаҡтарҙа бындай күренеш юҡ дәрәжәһендә. Әммә улар һәр ҡалала бармаҡ менән генә һанарлыҡ шул.
Коммуналь хеҙмәт өсөн бурыстарҙы бөтөрөү буйынса республикала эш алып барыла. Был йүнәлештә етерлек тәжрибә тупланған, һөҙөмтәле ысулдар ҡулланыла. Шуның иң отошлоһо: бурыстары булғандарға суд аша дәғүә белдереү. Быйылғы йылдың беренсе кварталында 114 миллион һумлыҡ бурыс өсөн ун мең фатир хужаһынан 60 миллион һум аҡса түләтелгән. Ике фатир хужалары бәләкәйерәк майҙанлыға күсерелгән. Бында тәү сиратта Рәсәй Суд приставтары федераль хеҙмәтенең Башҡортостан буйынса идаралығының маҡсатҡа ярашлы эшен билдәләргә кәрәк: ярты йылда алты мең кешенән 106 миллион һумлыҡ бурыс ҡаплатылған. Идаралыҡтың бүлек етәксеһе Азат Гәрәев әйтеүенсә, төрлө бурысы булған ете меңдән ашыу кеше сит илгә сығыу хоҡуғынан мәхрүм ителгән. Суд приставтары ундайҙарға ҡарата ун биш тәүлеккә тиклем ҡулға алыуҙы ла ҡулланыу мөмкинлегенә эйә. Бөтә был саралар хәлде яҡшыртырға ярҙам иткән. Сит илгә сығыуы тотҡарланғандарҙың 1200-ҙән артығы шунда уҡ бар бурысынан арынған. Бындай шарттарҙа ҡайһы бер идарасы компанияларҙың суд приставтары менән әүҙем хеҙмәттәшлек итеүҙән ситләшеүе аңлашылып етмәй.
Эксперт советы ултырышында бурыстарҙың барлыҡҡа килеү сәбәптәре, уларҙы кәметеү юлдары ентекле тикшерелде. Ҡанундарҙың камилһыҙлығын бөтөрөүҙән тыш, тағы ла бер ысул тураһында эшлекле һөйләшеү булды. Ул – төрлө йылдарҙа уңышлы ҡулланылып, кемдеңдер “аҡыллы” тәҡдиме арҡаһында үҙгәртелгән ҡулланыусыларҙың ресурс өсөн туранан-тура иҫәпләшеүе. Был йәһәттән “Газпроммежрегионгаз – Өфө” предприятиеһының тәжрибәһе маҡтауға лайыҡ. Генераль директор урынбаҫары Альберт Лоҡманов һөйләүенсә, ҡулланылған тәбиғи газ өсөн түләүҙәрҙең 95 проценттан артығы ойошма иҫәбенә туранан-тура килә.
Бындай түләүгә күсеү буйынса эште Башҡортостандың энергия һатыу компанияһы ла уңышлы башлап ебәргән. Ҡоролтай комитеты рәйесе Елена Родина, Эксперт советы етәксеһе Рөстәм Мосабиров билдәләүенсә, тикшерелгән йүнәлештәге тәҡдимдәрҙе тормошҡа ашырыу һәм торлаҡ ҡануниәтендәге ҡытыршылыҡтарҙы бөтөрөү буйынса тейешле эшмәкәрлек йәйелдерелгән. Ул Рәсәй Дәүләт Думаһы кимәлендә лә алып барыла.
Торлаҡ-коммуналь хужалыҡты эҙмә-эҙлекле үҙгәртеп ҡороу барышында фатир хужаларына, улар ойошторған йорт советтары һәм комитеттарына киң хоҡуҡтар бирелде. Шуға ла, халыҡ араһында тейешле аңлатыу эше алып барып, ике яҡ өсөн дә файҙалы булған туранан-тура иҫәпләшеүҙе яҡын арала яйға һалыу маҡсатҡа ярашлы. Бурыстарҙан йөҙәгән ресурс менән тәьмин итеүсе ойошмаларҙы дәүләт тарафынан ярҙамһыҙ ҡалдырыу көсөргәнешлекте арттырып, тармаҡтағы былай ҙа бик аҡрын хәл ителгән мәсьәләләрҙе тағы ла ҡатмарлаштырасаҡ. Тимәк, бергәләп эшләү зарур.