Маҡарҙа Әмир Ҡарамышевҡа стела асылды һәм ауыл китапханаһы 100 йыллығын билдәләне



Вәлидиҙе үлемдән ҡотҡара

Әлеге эш үҙ тарихыңды, шәжәрәңде өйрәнеүҙе лә урап үтмәй, әлбиттә. Мәҫәлән, данлыҡлы батырҙың ейәне Салауат ағай Ҡарамышев ата-бабаларының яу һәм тормош юлын ныҡлап барлай, шул иҫәптән Әмир Ҡарамышевтың халыҡ алдындағы баһаһын тергеҙеүҙә бар көсөн һала. Был йәһәттән ул шәхестең һәр аҙымын тиерлек өйрәнә.
Әмир Батыргәрәй улы Ҡарамышев – башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтендә әүҙем ҡатнашҡан офицер, Зәки Вәлидиҙең яҡташы, дуҫы һәм тоғро арҡаҙаштарының береһе. Ул олатаһы кеүек үк хәрби хеҙмәт юлынан китә. Революцияға тиклем батша армияһында хеҙмәттә була. Әрмелә хәрби мәктәпте тамамлап, корнет чинын ала. Уның ҡустылары ла офицер була, милли хәрәкәттә ҡатнаша. Ағаһы Гәрәй Ҡарамышев – дәүләт эшмәкәре. Әмир Батыргәрәй улы милли хәрәкәттең башынан иң әүҙем ағзаларының береһе була. 1917 йылдың декабрендә дөйөм Башҡорт ҡоролтайында Башҡорт хөкүмәте ойошторолғас, Зәки Вәлиди эске һәм хәрби эштәр бүлеген етәкләй, уның ғәскәри бурыстар буйынса ярҙамсыһы итеп Әмир Ҡарамышев тәғәйенләнә. Был ваҡиға дуҫлыҡ ебен шаҡтай нығыта.
Бөйөк эштә ниндәй генә һынауҙар һәм ауырлыҡтар аша үтмәй был ике шәхес! Иң мөһиме – һәр саҡ бер-береһенә терәк-таяныс булып ҡалалар. Әйтәйек, ҡаһарман сардар ойошторған һәм етәкселек иткән отряд казактар ярҙамында башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте етәкселеген, шул иҫәптән Вәлидиҙе, төрмәнән азат итә. Кем белә, бәлки, хәлдәр ҡатмарлашып киткән осраҡта, Башҡорт хөкүмәте ағзаларын большевиктар атҡан да булыр ине.
Эйе, Әмир Ҡарамышевҡа ҡаты яуҙы ла ҡабул итергә, ғәскәр ҙә етәкләргә тура килә. Мәҫәлән, Иҙел башында (Белоретта) ҡамауҙа ҡалған Блюхер менән Каши­риндарҙың ҡыҙыл партизан отрядтары (10 меңдән ашыу кеше) Ҡыҙыл Армияға барып ҡушылыу өсөн Верхне­уральск ҡалаһы яғына юллана. Бында ҡыҙылдарға ҡаршы Верхнеуральск фронты булдырыла, фронттың башҡорт ғәскәрҙәренә (1-се Башҡорт кавалерия һәм 5-се Башҡорт пехота полктары һәм Тамьян-Ҡатай ирекле отряды – йәмғеһе 2000 тирәһе яугир) етәкселек итеү Әмир Ҡарамышевҡа йөкмәтелә. Блюхерҙың отряды, һан яғынан күпкә өҫтөн булыуға ҡарамаҫтан, башҡорт һәм казактарҙың көслө ҡаршылығына осрай.
…Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бер айҙан ашыу барған ҡаты һуғыштар һөҙөмтәһендә тамам һаулығы ҡаҡшаған сардар, элгәре алған яраһы шешеп, Мейәс ҡалаһындағы госпиталгә эләгә. 1918 йылдың 7 авгусында ошонда уҡ йәшләй генә вафат була. Әммә башҡорт тарихында (өс ай эсендә генә!) юйылмаҫ бөйөк бурыс атҡарып китә ул, автономия даулау юлында ғәйәт ҙур эш башҡара. Ғорурланып һөйләй Салауат ағай Әмир олатаһы хаҡында. Әлбиттә, бындай бөйөк шәхес һәр саҡ иғтибар үҙәгендә булырға тейеш. Тик… заманында ололау түгел, исемен телгә алыу ҙа үлем менән уйнауға бәрәбәр булды шул. Һәм бына, йылдар үткәс, аңыбыҙ томаны таралғас, батыр рухы халҡыбыҙға әйләнеп ҡайтты. Ә яңыраҡ уның тыуған төйәгендә – Ишембай районының Маҡар ауылында – Әмир Ҡарамышевҡа стела асылды.

Күктән һәм күптән көткән ваҡиға ине

Эйе, нисек кенә милли аңды быуырға, аяҡ салырға тырышмаһындар, Хоҙай ҡушһа, хаҡлыҡ әйләнеп ҡайта бит ул. Шуға күрә маҡарҙарҙың стела асылыуы хаҡында: “Күктән һәм күптән көткән ваҡиға ине”, – тигән һүҙҙәре айырыуса әһәмиәтлелер. Әйткәндәй, ауыл халҡының шатлығын бүлешергә район хакимиәте етәкселеге һәм республиканың билдәле шәхестәре лә килгәйне.
Батырҙар рухына бағышлап Ҡөрьән уҡытыуҙан башланып киткән саралар стела ҡаршыһында дауам итте.
– Әмир Ҡарамышев – башҡорт милли азатлыҡ хәрәкәтенең хәрби етәксеһе, – тип баһаланы батырҙы Ишембай районы хакимиәте башлығы Марат Ғайсин һәм артабан башҡорт улдарының яуҙарҙа күрһәткән батырлыҡ­тарының әһәмиәтен билдәләп үтте.
Әмир Батыргәрәй улы, яугирлегенә ҡарамаҫтан, Салауат батырҙай матурлыҡҡа, сәнғәткә лә ғашиҡ кеше булғанын беләбеҙ. Шуға уның ҡурай моңон яратҡаны, был милли илаһи ҡоралда уйнағаны аптыратмай, киреһенсә, һоҡландыра ғына. Бына нимәләр яҙа Зәки Вәлиди был хаҡта үҙенең хәтирәләрендә: “…Әмир ҡурай уйнауға маһир булды. Был юлы беҙ китеп барған урманда ҡурай күп ине. Дуҫым уларҙы киҫеп алып, тишек тишеп уйнай”, – ти.
Кисәлә билдәле шәхестәребеҙҙең береһе, Баш­ҡортостандың халыҡ артисы Юлай Ғәйнетдинов ба­тырҙың олатаһы, XIX быуаттың беренсе яртыһындағы билдәле башҡорт офицеры Йософ Ҡарамышевҡа бағышлап яҙылған “Айыу майор” исемле халыҡ көйөн башҡарғанда, Маҡар ауылына Әмир моңо әйләнеп ҡайтҡандай булғандыр. Юлай Ишбулды улы әҫәр тарихына ла туҡталып үтте:
– Беҙҙең халыҡта бер ҡасан да осраҡлы кешеләргә көй сығармағандар. Йософтоң бик абруйлы шәхес икәненә инанабыҙ. Ғөмүмән, Ҡарамышевтарҙың йырҙа данларлыҡ, көйҙә маҡтарлыҡ булғанына тарих биттәре дәлил. Шул уҡ ваҡытта улар үҙҙәре лә халыҡ әҫәрҙәрен мөмкин тиклем һаҡларға, ҡурсаларға тырышҡан. Мәҫәлән, Батыргәрәй башҡорт халыҡ йырҙарын йыйған. Милли сәнғәткә бындай һөйөү Әмирҙе лә урап үтмәгән. Шуға уның ҡурайҙа бик оҫта итеп уйнауының ата-бабаларынан килгән мираҫ икәнлегенә шик юҡ.
Ил һорай икән – яу сабыр, кәрәк ваҡытта етәксе лә булыр, күңеле тулған саҡта ҡурайын да һыҙҙырыр… Төрлө яҡлап талантлы Ҡарамышевтар, һәммәһе лә талантлы! Был йәһәттән әлеге фамилияны яҡшы өйрәнгән тарих фәндәре докторы, БДУ профессоры Марат Ҡолшәрипов шулай тәҡдим итте:
– Ҡарамышевтар нәҫелен ололағанда, бер Әмиргә генә туҡталып ҡалыу ярамай. Уның олатаһы, атаһы, туғандары ла милли тарихыбыҙ өсөн әһәмиәтле. Шуға иғтибар итәйек: уның бөтә ҡустылары ла милли азатлыҡ хәрәкәтендә ҡатнашҡан. Мәҫәлән, Гәрәй, Мөхтәр, Сөләймәндәрҙең исемдәрен дә күтәреү зарур. Ошо йәһәттән эш алып барырға кәрәк.
Сараға йәм өҫтәп, әҙибә Таңһылыу Ҡарамышева Шәйехзада Бабичтың Әмир Ҡарамышевҡа арнап яҙған шиғырын уҡып ишеттерҙе, Салауат Ҡарамышев иһә стела асыуға үҙ өлөшөн индергән милләттәштәребеҙгә рәхмәт белдереп үтте.
Аҙаҡ ауыл хакимиәте башлығы Әмир Рәхимовтың әйткән һүҙҙәре рухты йәнә тантана иттерҙе.
– Маҡарҙа яңы урам бар, ул киләсәктә Әмир Ҡарамышев исемен йөрөтәсәк, – тип вәғәҙәләне ул. Изге ниәттең тиҙерәк тормошҡа ашыуын теләргә генә ҡалалыр…

Йөҙ йыллыҡ тарих кемдән башлана?

Күркәм сараның икенсе өлөшө ауылдың китап­ханаһында барҙы. Был белем һәм аң өләшеүсе йортҡа быйыл теүәл бер быуат икән.
– 12 меңдән ашыу китабыбыҙ, 500-гә яҡын уҡыусыбыҙ бар. Йәше лә, ҡарты ла китапханаға ихлас йөрөй. Кемдер әсбап артынан килә, икенселәргә әҙәби китаптар кәрәк, бәғзеләр тарихи сығанаҡтар эҙләргә ярата. Хатта билдәле шәхестәр ҙә өҙөлмәй беҙҙән, – ти, баҫмаларҙың компьютер заманында ла бик кәрәкле булыуын билдәләп, инде 29 йыл буйы ошо изге йортто етәкләгән Зөлфирә Таһирова.
Тап шул мәлдә композитор Мәрйәм Солтанованың Гөлиә Көмөшбаева һүҙҙәренә яҙған йыры иҫкә төшә:
“Китапхана – ул серле йорт.
Бар донъя уның эсендә.
Һәр кем бында белем эҙләй,
Дауа таба уй-хисенә”,
– тип башлана ул. Ысынлап та, белем шишмәләре бында һаҡлана бит. Бына ошо х­аҡта уйланып, халҡының аңын үҫтерәм тип, бынан йөҙ йыл элек Маҡарҙа уҡыу йорто асырға була ла инде Ҡарамышевтар. Тимәк, халҡының азатлығы өсөн генә көрәшеп ҡалмай был бөйөк нәҫел, баштараҡ билдәләүебеҙсә, уның аң-белеме, аҡылы үҫешһен өсөн дә бар көсөн һала. Бер генә теләк: халҡыбыҙҙың бындай нәҫелдәрен, ваҡыт-заманына ҡарамай, оноторға хаҡыбыҙ юҡ!