Уҙған быуаттың 20-се йылдарында формалашҡан Евразия концепцияһының бөгөн яңы һулыш алыуы, үҙенең яңы тарихын башлауы берәүгә лә сер түгел. Быға Евразия иҡтисади договоры тураһында Рәсәй, Беларусь һәм Ҡаҙағстан дәүләт етәкселәре кимәлендә алып барылған һөйләшеүҙәр үҙе дәлил.
Был — евразиясылыҡ идеяһының Рәсәй тарихына бәйле донъяға килеүен йәнә бер тапҡыр раҫлаған тормош факты. Евразиясылар уның донъя картаһында үҙенә бер этногеографик урын алып тороуынан һәм шуның менән айырым бер тарихи-мәҙәни ҡиммәттәргә эйә булыуынан сығып шундай ҡарашты нигеҙләне. Был Рәсәйҙең Ер шарының ике бөйөк ҡитғаһын бәйләү үҙенсәлеге менән аңлатыла. Рәсәй Президенты Владимир Путин уны "Көнсығыш менән Көнбайышты, Азия менән Европаны тоташтырып ятҡан уникаль цивилизация" тип атаны. Был һүҙҙәр Өфөлә Рәсәй мосолмандары Үҙәк диниә назаратының 225 йыллығына арналған сарала яңғыраны. Президент шуның менән илебеҙҙең күп милләтле һәм конфессиялы дәүләт булып ойошоу юлында өлгәшкән ҡаҙанышын билдәләүен белдерҙе. Ул бөйөк дәүләттең төрлө милләт кешеләренең дөйөм көсө менән төҙөлөүен, шул уҡ ваҡытта унда һәр халыҡтың, этностың үҙ үҙенсәлеген һаҡлап ҡала алғанын айырып әйтте.
Владимир Путин сығышында, Ислам динен юғары баһалау менән бергә, уны ил мәҙәниәте кодының сағыу элементы, тарихыбыҙҙың айырылғыһыҙ өлөшө тип атаны. Президент бынан алдағы бер хеҙмәтендә лә, "беҙҙең илдә йәшәгән бер кем дә динен һәм этник сығышын оноторға тейеш түгел", тигәйне. Ошо урында ирекһеҙҙән башҡорттарҙың Юрматы ырыуы шәжәрәһендәге "...Һәр кем үҙ динендә торсон, үҙ ҡағиҙәһен тотсон" тигән юлдар хәтергә төшә. ХVI быуатта яҙып ҡалдырылған был рухи-тарихи мираҫ беҙҙе шул осорҙағы конфессия-ара мөнәсәбәттәргә алып барып сығара. Белеүебеҙсә, Аҡ бей батша тарафынан ебәрелгән илселәрҙән ниндәй шарт менән үҙ ерендә ҡалырға өндәү билдәле булғас, башҡорттар Ҡазанға барып "баш һалырға" була. Ошолай башҡорт ырыуҙары өсөн ата-бабаһынан килгән традицион рухи ҡиммәттәр (дин, ғөрөф-ғәҙәт һәм йолалар) ер менән бер дәрәжәләге үткәндең үлемһеҙ мираҫы рәтенә ҡуйыла. Уларҙың икенсе яҡ тарафтан шундай уҡ дәрәжәлә танылыуы ике араның ыңғай хәл ителеүенә килтерә лә. Путин яҙғанса, күп милләтле һәм конфессиялы Рәсәйҙә йөҙләгән этностың үҙ ерендә урыҫтар менән күп быуаттар бергә йәшәү тәжрибәһе шул көндәрҙән башлана, тип раҫлау хаҡ булыр.
Уҙған быуаттың 20–30-сы йылдарында Рәсәй-СССР-ҙың Европа менән Азияны тоташтырып ятҡан үҙенсәлекле этногеографик ер икәнен танып, эмиграцияла йәшәгән урыҫ ғалимдарында уны Евразия тип күҙаллау идеяһы нығына. Улар араһында филолог һәм тарихсы Н.С. Трубецкой, географ һәм геополитик Л.Н. Савицкий, тарихсы Г.В. Вернадский айырым телгә алына. "Рәсәй үҙен Евразия державаһы булараҡ һәм евразиясылыҡ аша ғына һаҡлап ҡала алыр", — тип әйтеп ҡалдырған билдәле урыҫ ғалимы Л.Н. Гумилев. Евразиясылыҡҡа нигеҙ һалыусыларҙың береһе булараҡ, ул ғүмеренең ахырына ҡәҙәр (1992 йыл) марксистик-ленинсы ҡарашты боҙоуҙа ғәйепләнеүҙән арына алманы. Белеүебеҙсә, Совет йылдарында евразиясылыҡ идеяһы, пролетар мәҙәниәт тәғлимәтенә ҡаршы килгән ҡараш сифатында баһаланып, онотолоуға дусар ителде.
Бөгөн килеп, Рәсәй Президентының Федераль Йыйылышҡа Мөрәжәғәтнамәһенән Евразия иҡтисади советы тураһында договор әҙерләнеүе хаҡында билдәле булыуы һәм шуға бәйле һөйләшеүҙәр алып барылыуы — евразиясылыҡ процесының туҡтап ҡалмағанлығына бер дәлил. В. Путин, элекке Рәсәйҙе күҙ уңында тотоп, "ундағы бер генә этностың да, хатта иң бәләкәйенең дә юғалғаны юҡ, улар үҙаллылығын һаҡлап ҡалды, һәр береһенә мәҙәниәт беришлеге хас", тине. Совет осоронда иң бәләкәй этностарҙың телдәре һаҡланыуы, милли әҙәбиәте, нәшриәте булыуы — быға дәлил. Билдәле: Евразия концепцияһының асылы шуға ҡайтып ҡала ла. "Үҙ-үҙеңде танып бел", "Үҙең булып ҡал" тигән девиздар евразиясыларҙың идея байрағы булды, сөнки теләгән бер этнос, ҙурмы ул, бәләкәйме, тарихын белмәй, танымай тороп, үҙенсәлеген һаҡлай, үҙе булып ҡала алмай. Ә был — уларҙың үткәнен, хәҙергеһен һәм киләсәген бер бөтөн иткән яҙмыш юлы, көндәлек тормош талабы. Шунһыҙ "Евроүҙәк" психологияһы ҡыҫымына ҡаршы тороу, уның йоғонтоһонан һаҡланып ҡалыу мөмкин түгел. Ғәмәлдә евразиясылыҡ уға ҡаршы формалашҡан идея-әхлаҡи, ижтимағи-сәйәси ҡараш сифатында донъяға сыҡты. "Евроүҙәк" концепцияһы Европаны берҙән-бер мәҙәниәт үҙәге итеп танытыу маҡсатын ҡуйһа, евразиясылыҡ бындай үҙәктәрҙең күплеген яҡлауға, һәр береһенең үҙ тарихы барлығын дәлилләүгә нигеҙләнгәйне. "Евроүҙәк" психологияһы өсөн ил тарихын бары Көнбайышҡа бәйле ҡарауға өҫтөнлөк бирелһә, евразиясылар уны Рәсәй сиктәрендәге урыҫ булмаған халыҡтарҙың үткәне менән тығыҙ берлектә, Евразия тарихы рәүешендә ҡарауҙы мотлаҡ һананы. Улар тарих ғилемендә тәү башлап Рәсәйҙең Көнсығыш менән бәйләнешен бихисап мәғлүмәт нигеҙендә асып бирҙе.
Шуныһы мөһим: евразиясылар Рәсәйҙең Көнсығыш менән тығыҙ бәйлелеген уның күп милләтле һәм конфессиялы дәүләт булыуын күҙ уңында тотоп нигеҙләне. Ғәмәлдә конфессия-ара мөнәсәбәттәр был йәһәттән ышаныслы һәм төплө дәлил хеҙмәтен үтәне. Айырым алғанда, Ислам менән Православие сиркәүе араһындағы мөнәсәбәттәр тәүге урынға ҡуйылды. Хатта Сыңғыҙхан хаҡындағы китап авторы Э. Хара-Даван, Православие сиркәүе монголдар хакимлыҡ иткән осорҙа иркен һулыш алып ҡалды, тип раҫлай. Уныңса, Урыҫ дәүләтенең монгол империяһы составында өс быуатҡа яҡын һуҙылған дәүере ике яҡҡа ла йоғонто яһаған, эҙһеҙ үтмәгән. Монголдар Ислам динен ҡабул иткәнгә ҡәҙәр әле, мәжүси булыуға ҡарамаҫтан, православие руханиҙары уларҙа үҙҙәренә ҡурсалау таба һәм хөрмәт менән файҙалана. Э. Хара-Даван, хандар урыҫ митрополитына биргән Алтын ярлыҡтар сиркәүҙе кенәз власынан бойондороҡһоҙ итте, тип яҙа. Суд, килем митрополит ҡулында була. Менгу — Тимер хан — 1270 йылда сығарған указда Урыҫ дәүләтендә берәүҙең дә сиркәүҙәрҙе яманларға, митрополитты һәм уға буйһонғандарҙы хәйерселеккә төшөрөргә тейеш түгеллеге хаҡында әйтелә. Батый хандың ҡустыһы Берке хан Ростовтағы митрополит Кириллдың сиркәүенә Ростов ерендә йыйылған бер йыллыҡ оброкты (һалым) биргән. 1312 йылда Үзбәк хан, Урҙала үлем ҡурҡынысы менән янап, Исламды дәүләт дине итеп индергән ваҡытта урыҫ кенәзлектәренә ҡағылмаған.
Өҫтәп, шуны ла әйтергә кәрәк: Л. Гумилев ошо фактта Урыҫ дәүләтенең идеология һәм көнкүреш өлкәһендә үҙаллылығын һаҡлап килгәнен күрә. Ғалимдың фекеренсә, уның Алтын Урҙаға бойондороҡло булыуы сәйәсәткә бәйле. Ул евразиясыларҙы урыҫ историографияһында йәшәп килгән татар-монгол иҙеүе концепцияһынан беренсе булып баш тартҡан урыҫ ғалимдары булды тип һанай. Улар, Көнбайыш Европаның һәм урыҫ ғалимдарының күбеһенән айырмалы рәүештә, Рәсәй-Евразия идеяһынан сығып, унда йәшәгән халыҡтар тарихының тығыҙ бәйләнгәнлеге, һөҙөмтәлә аралашып йәшәүҙең уртаҡ бай тәжрибәһе тупланғанлығын күрә. Шуның менән бергә Сыңғыҙханға милли хөрәфәттең ят булыуы һәм уның христианлыҡҡа ыңғай мөнәсәбәте эҙһеҙ ҡалмай. Л. Гумилев, Сыңғыҙхандың хәрби һәм сәйәси тәжрибәһе урыҫ православиеһы менән бергә ҡушылып ХIV быуатта Мәскәү Рәсәйенә тормош бирҙе, тип яҙа Э. Хара-Давиндың алда телгә алынған китабында.
ХIV быуат башында, Алтын Урҙаның иң көслө хандарының береһе Үзбәк хан дәүерендә, Ислам дәүләт дине итеп индерелгәндән һуң да Урыҫ Православие сиркәүенә мөнәсәбәт үҙгәрмәгәнлеге хаҡында әйткәйнек инде. Л. Гумилев, Мәскәү Рәсәйе тарихының мәжүси Сыңғыҙхандың христианлыҡҡа мөнәсәбәтенән килгән тәжрибәгә бәйле булғанын күрһәтеп, унда православие сиркәүенең дә мөһим роль уйнағанын билдәләй. Һуңғыһының Исламдың Алтын Урҙала дәүләт дине итеп танылғандан һуң да абруйын һаҡлап ҡала алыуы — быға дәлил. Рәсәйҙәге бөгөнгө конфессия-ара мөнәсәбәттәр шунан башланған, тип раҫлау ҙа артыҡ булмаҫтыр. Ә был тәжрибә, алда һүҙ булған Юрматы ырыуы шәжәрәһенән белеүебеҙсә, ХIV быуат уртаһында Мәскәү Рәсәйенең Ислам диненә мөнәсәбәтендә асыҡ сағылыш таба. Шулай итеп, Исламдың үҙ ваҡытында христианлыҡҡа ыңғай мөнәсәбәте башҡорт ырыуҙары Рәсәй дәүләте составына ингәндә үҙ емешен бирә. Башҡорттар шул арҡала үҙ динендә тороу, йолаларын тотоу иркендә ҡала. Аҙаҡ килеп, 225 йыл элек башҡорт ерендә тотош Рәсәй мосолмандары өсөн үҙәк хеҙмәтен үтәгән Диниә назаратының ойошторолоуы ла — шуның һөҙөмтәһелер.

Зиннур НУРҒӘЛИН,
Башҡортостан Фәндәр
академияһының
почетлы академигы.
(Аҙағы бар).