Тынлыҡ. Киске сәйер тынлыҡ. Яй ғына урам буйлап барам. Ошондай мәл генә уйланырға, хис-тойғоноң ауыҙлығын ысҡындырып, хыялдарыңдың ялын тағатырға мөмкинлек бирә.
Тыуған ауылым урамы. Уттарын балҡытҡан мөһабәт йорт ҡаршыһында туҡтайым да күҙҙәрҙе йомам. Ошо урында бынан быуат элек хужалары ғүмер кисергән өйҙө күҙ алдына килтерергә тырышам. Был нигеҙ Хәйрулла Теләповтыҡы булған. Дөрөҫөрәге, атаһы Хәбибулланыҡы. Һуңынан ошо нигеҙҙә тыуған ҡыҙ ата-олатаһының ғына түгел, тотош нәҫел-нәсәбенең, ырыуының данын бар илгә таратыр. Ярым ергә һеңгән өйҙөң ишеген асып, кескәй генә табандарын ялтлатып шишмә буйына төшөп йүгерер ҙә, ошо шишмәнән тереһыу алған шикелле, буй еткергәс, исемен халҡыбыҙ тарихына яҙып ҡуйыр Башҡортостан ҡатын-ҡыҙҙары араһында тәүге Социалистик Хеҙмәт Геройы Банат Батырова!

"Минең көслө булыуыма ирҙәр ҙә шаҡ ҡата ине..."

Банат апайҙың герой булғандан һуңғы осоро, йәғни кейәүгә сығып, Үтәгән ауылында эш башлаған, республикала шәкәр сөгөлдөрө үҫтереү тәжрибәһе туплаған дәүере ярайһы уҡ киң яҡтыртылып, заманында ныҡлы өйрәнелде. Сөнки уның исеме Башҡортостан шәкәре менән бергә үрелеп барҙы. Ә бына тыуған ауылы Иҫке Мусала буй еткереү осоро бик яҡтыртылманы. Тик Йософ Гәрәйҙең "Банат Батырова" тигән документаль повесында ғына, заман сәйәсәтенә яраҡлаштырып, бер аҙ урын бирелде. Шуға ла бөгөнгө яҙмала Банат апайҙың балалыҡ йылдарына, уның тамырҙарына ҡыҫҡаса ғына туҡталғы килә.
Белмәйем, киләсәктә Стаханов, Батырова һымаҡ хеҙмәт батырҙарының ысын мәғәнәһендә ҡаһарманлығы күрһәтелерме, йәш быуын улар өлгөһөндә тәрбиәләнерме — уныһы илдә барған сәйәсәттән тора, әммә беҙ үҙ балаларыбыҙға атай-олатайҙар, әбей-бабайҙарыбыҙ хаҡында һөйләргә бурыслы. Ысын тәрбиә төрлө каналдан өйҙәребеҙгә бәреп ингән ялған геройҙарҙың ҡылыҡтары аша түгел, ә үҙ тупрағыбыҙҙа тыуып, фанилыҡта кешелек өсөн семтем генә булһа ла изгелек ҡылған шәхестәр аша алып барылырға тейеш.
Банат апай тураһындағы әлегә тиклем сыҡҡан, донъя күргән мәҡәләләрҙә, шул иҫәптән алда телгә алған повеста ла уның бәләкәйҙән байҙың балаһын ҡарап, ҡыйырһытылып, ас-яланғас үҫеүе хаҡында яҙылған. Ысынлап та, сағыштырмаса ярлы ғаиләлә үҫә ул. Ләкин фәҡирлектәре – был ғаиләнең эшен алып бара алмауында, ғүмер буйы ата-әсәһенең ялсы булыуында түгел, ә атаһы Хәйрулланың йәшләй генә вафат булып ҡалыуында. Ҡарлы-боҙло һыуға төшөп китеп, ул үпкәһенә һыуыҡ тейҙерә. Нисек кенә им-томлап, заманына күрә дауалап ҡарамаһындар, мандып китә алмай. Йәш кенә Нәҡиәне тол итеп, береһенән-береһе бәләкәй ете балаһын ҡалдырып, фанилыҡтан китеп бара. Иң ҙурыһы — ун дүрттә, ә кескәй Банат ике генә йәштә була. Бына шул саҡ уларҙың күршеһе тиерлек йәшәгән Мөхәмәтдин (китапта ҡомһоҙ бай итеп күрһәтелә) бәлә менән япа-яңғыҙы ҡалған ғаиләгә ярҙам итә башлай. Нисек кенә тырышмаһын Нәҡиә, билдәле, ике улын, биш ҡыҙын ҡарарға хәле етмәй. Әйтергә кәрәк, балалары ла теремек була. Оло улы Тимербулат шунда уҡ ауыл көтөүен (байҙыҡын түгел!) көтөргә сыға, Ғарифулла әлеге Мөхәмәтдиндең аттарын ҡараша. Ҡыҙҙар иһә, ул саҡтағы иртә кейәүгә биреү йолаһы буйынса, бер-бер артлы кейәүгә сыға тора. Заманында бит 18 йәшкә тиклем ҡыҙҙы өйҙә тотоу "ултыртып ҡалдырыу" тип иҫәпләнә. Шуға күбеһен уртаса 16–17 йәш тирәһендә кейәүгә биргәндәр. Банаттың "көн-төн байҙың балаһын ҡарауы"на килгәндә, атаһынан ике генә йәшлек булып ҡалған сабый нисек бишек тирбәтһен дә, үҫә төшкәс, ошо уҡ күрше "бай бисәнән семетелеп", иҙелеп йәшәгән йомошсо ҡыҙ булһын? Банат ошо уҡ Мөхәмәтдиндең — яҡынса атаһы тиҫтере кешенең — балалары менән бергә уйнап, ҡатнашып үҫә.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тәүҙә Герман, һуңынан Граждандар һуғышы сыға. Тимербулат менән Ғарифулла бер-бер артлы әрмегә алына. Ошо китеүҙәренән улар әйләнеп ҡайтмай. Был ҡайғы ғаилә тормошона ҡара күләгә булып ябыла, хәлдәрен тағы ауырайта. Ләкин, нисек кенә булмаһын, Нәҡиә балаларын башлы-күҙле итергә тырыша, үҫтереп еткерә. Иң мөһиме — уларға үҙе белгән һөнәрҙәрен өйрәтә: тегеүгә оҫта булалар, аш-һыу серҙәрен беләләр. Тағы ла йыр-моңға һөйөү ярҙам итә был ғаиләгә. Ҡыҙҙар маһирлығы менән айырылып тора. Бигерәк тә Банаттың моңло тауышы күптәрҙе әсир итә. Үҫә төшөп, һөйгәнен үҙенә арбаған әхирәте менән йырлап әйтешкәндәрен элегерәк әбей-бабайҙар һоҡланып хәтерләй торғайны. Әйткәндәй, Йософ Гәрәйҙең китабына ла бер нисә куплеты "Йыр дуэле" исеме аҫтындағы бүлеккә ингән. Моғайын, яҙыусыға Банат апай үҙе әйтеп яҙҙырғандыр.
Тәүге һөйөү хистәре, тәүге осрашыу. 15 йәштә килә был тойғо Банатҡа — үҙенән дүрт йәшкә өлкән Вәлимөхәмәткә ғашиҡ була. Егет тә битараф түгел. Тик шуныһы, Банаттың әхирәте лә Вәлмигә (исемен ҡыҫҡартып йөрөтәләр) ғишыҡ тота. Бына шулай, Банат 15 йәшендә генә кейәүгә сыға ла, ярты йыл йәшәп тә өлгөрмәй, әхирәте араларына килеп инә — 16-ла иренән ҡайта...
Тәҡдире шул булғандыр. Хәйер, Вәлимөхәмәт менән улар барыбер бергә оҙаҡ йәшәй алмаҫ ине. Вәлмиҙе лә, Банаттың ағалары һымаҡ уҡ, илдә ҡупҡан һуғыш аямай — яуҙа башын һала.
Банаттың тормошонда шәхси яҡтан үҙгәреш 20 йәшенән ары атлағас була. Апаһы Ғәмбәрҙең туйына Үтәгән ауылынан ҡоҙа тейешле Сәйетғәле лә саҡырыла. Әсәһе — Иҫке Мусанан. Ғөмүмән, мең ырыуына ҡараған Муса халҡы менән табын ырыуының Үтәгән, Ҡарлыман, Йомран (Ибраһим) ауылдары кешеләре гелән ҡыҙ бирешеп-алышып йәшәгән. Ана шул туйҙа таныша ла йәштәр. Күп тә үтмәй, никах уҡытып, Банатты Сәйетғәле Үтәгәнгә алып ҡайтып китә. Был 1921 йылғы ҡыш була. Аслыҡтың ишек ҡағыуы сәбәптерме, апаһының туйымы, үҙҙәре туй-фәлән үткәрмәй. Моғайын, сәбәп башҡала булалыр. Банат бит Вәлмигә лә Сания апаһының туй көнөндә кейәүгә сыға. Был юлы ла шулай тура килә.
Яңы ғаиләнең артабанғы яҙмышы Үтәгән ауылына бәйле. Ә Мусала ҡалған Нәҡиә апайҙың, Банаттың апаларының яҙмышы тураһында, йылдар үткәс, Герой үҙе бына ни тиер:
“ — Рәҡиә бәхетһеҙ булды. Ҡартҡа бирҙеләр. Егермелә үлеп китте. Баланан. Балалары ла үлде...
— Сания бик йор булды. Ауыҙы менән ҡош тота ине. Яҙғы ҡырау бөргән кеүек, йәшләй китте. Улы Ҡыҙыл Армияла үлде. Ә йырлауы! Беҙ уға оҡшамағанбыҙ. Тауышы аҡҡош тауышы ине. Шул хәтлем моңло йырлар икән кеше!
— Хәнифәне ире туҡмап үлтерҙе. Балалары ла үлде. Былай ҙа сирләшкә ине. Үтә ҡыҙғаныс булды.
— Һай, уҫал да, эскесе лә ине Ғәмбәр апайҙың ире. Ире менән биш кенә йыл торҙо. Хур ҡыҙылай хәтерҙә ҡалды. Ҡорошоп бөтөп үлде. Улы ла үлде.
— Ағайҙар бик йәшләй юғалды. Беҙгә бәхет юллап, ҡорбан булдылар. Ҡыҙыл Армия сафында Колчакка ҡаршы һуғышта үлделәр.
— Атай бахыр әжәле етмәй үлгән.
— Әсәй бисара бер оя етем үҫтерҙе. Гел ҡайғы менән йәшәне. Бер мәртәбә лә көлөүе хәтергә килмәй. Илауы гел күҙ алдымда. Алты балаһы үлгәс, бигерәк тә ҡыйын булды уға.
— Минең тәҡдирҙе ҡарсыҡтар дөрөҫ юллаған. Мин бер үҙем бәхетле булдым. Сәүит власына йәшләй барып сыҡтым шул. Моңая белмәнем. Күкрәгемә ҡайғы йыйманым. Әҙ генә йәнем үртәлә башлаһа, яҙғы сыйырсыҡтай һайрай башлай инем. Мотлаҡ шуға иҫән булғанмындыр. Унан, бик таҙа булдым. Емереп эшләнем. Минең көскә ирҙәр ҙә шаҡ ҡата ине..."
(Йософ Гәрәй, "Банат Батырова", Башҡортостан китап нәшриәте, Өфө, 1966 йыл).
Банат Батырованың тыуған ауылында тамыры тәрән. Уның ата-бабалары — аҫаба башҡорттар, мең ырыуына ҡараған Муса аҫабалары үҙ ерҙәрен һатҡандағы, ҡуртымға биргәндәге килешеүҙәрҙә тамғалары мотлаҡ һуғылған. Шуға ла был нәҫелде хеҙмәтсе, байға ялсы итеп күрһәтеү төптө дөрөҫ түгел. Алда телгә алғанса, бар бәләләре ғаилә башлығының бик йәшләй генә донъя ҡуйыуында. Ошонан килгән михнәттәр бер булһа, икенсеһе — илдәге боларыштарҙа ғаилә терәге булырҙай ағалары баштарын һала. Етмәһә, ауыл Өфөгә яҡын. Уның аша әле ҡыҙылдар, әле аҡтар булып ҡырғын үтә. Бер-бер артлы аслыҡ йылдары теҙмәһе лә үҙ эшен атҡара.
1816 йылғы ревизия документтарына ҡарағанда, шул саҡта Теләп Тойғоновҡа — 60 йәш. Уның ике ҡатыны Үлмәҫбикә Көҙәшева (50) менән Шәһәрбаныу Арыҡбаева (40) була. Өлкән улы Ҡотлоюл (26) — йортауай йөҙ башы-сотник. Мөхәмәтрәхимгә — 18 йәш. Хәбибулла менән Рәхимғол исемле 13-әр йәшлек игеҙәк улдары була.
Шуныһына иғтибар итергә кәрәк: Ҡотлоюл — сотник. Ул заманда ҙур, яуаплы вазифа. Әйткәндәй, 1850 йылдағы ревизия иҫәбенең башына "...ведомства 8-го башкирского кантона в составе команды старшины Кусяпкула Туйгунова" тип яҙылған. Тойғондоң икенсе улы Көҫәпҡол — старшина! Быларҙың барыһы ла үҙ бурысын ил, батша алдында үтәй торған нәҫел тураһында һөйләй.
1850 йылғы ревизия мәғлүмәттәренә нигеҙләнеп, игеҙәктәр Хәбибулла менән Рәхимғолға ғына туҡталып үтәм. Документтарҙан Хәбибулла Теләповтың 1848 йылда үлеп ҡалыуы (1803–1848) тураһында белдерелеп, 11 йәшлек Хәйрулла улы теркәлә. Хәйрулла — Банаттың атаһы. Хәйрулланың игеҙәге Рәхимғол Теләповтың (47) Мөхәмәтхәсән (20), Мөхәмәтвәли (11), Мөхәмәтрәхим (8), Сөләймән (5) исемле улдары булған.
Хәйрулланың улдары үлеү, ҡалғаны ҡыҙҙар ғына булыу сәбәпле, бөгөн ауылда Теләповтар ҙа, Хәбибуллиндар ҙа (бәлки, олаталарының исемен фамилия итерҙәр ине) юҡ. Әммә Теләп ҡарттың улдары Рәхимғолдан Рәхимғоловтар киткән. Шулай уҡ Теләптең Мөхәмәтрәхим (ҡатыны Ғәйшә Ҡабаева) исемле улынан Юнысовтар башланған: Теләп — Мөхәмәтрәхим — Юныс — Хөсәйен һәм Мөхәррәм...
...Үтәгән ауылы — Башҡортостан шәкәр сөгөлдөрөнөң бишеге. 1932 йылда бында Банат апайҙың әхирәттәренән торған звено ике гектар ерҙә тәүге тапҡыр сөгөлдөр эшләргә сыға. Ерҙе һөрөү, махсус сәскес менән орлоҡто сәсеүҙән башҡа бар эш тә — рәт араларын эшкәртеү, утау, ҡаҙып алыу — ябай тәпке, көрәк менән башҡарыла. Быларҙан тыш, халыҡтан көл йыйыу, ҡош тиҙәге, тиреҫ ташыу ойошторола. Бер нисә йылдан инде Ҡырмыҫҡалы районы сөгөлдөр үҫтереү тәжрибәһе үҙәгенә әйләнә. Яңы культураны райондың барлыҡ хужалыҡтарына сәсергә ҡушыла, башҡа район биләмәләренә таратыла.
1941 йылда Банат апай һөйгән ире Сәйетғәлене һуғышҡа оҙата, 1943 йылда уның батырҙарса һәләк булыуы тураһында хәбәр килә. Ҡатын өс бала менән тороп ҡала. Звено, фашистарға үс итеп, Еңеүҙе яҡынлаштырыу өсөн оло йөкләмә ала — сәсеү майҙанын һәм гектар көсөн арттырырға! Былар хәҙер генә яңғырауыҡлы һүҙҙәр һымаҡ ҡабул ителә. Әммә һуғыш, унан һуңғы осорҙа был аҙымға барыу, бушҡа боғаҙ йыртыу булмай. Бөйөк Еңеү йылында звено һәр гектарҙан 407 центнер уңыш алһа, унан һуң күп тә үтмәй 502-гә еткерәләр. Иң юғары уңышҡа 1947 йылда өлгәшәләр — 611,5 центнер!
Ил дә батырҙарын баһалай белә — Банат Батыроваға Социалистик Хеҙмәт Геройы исеме бирелә, Ленин ордены тапшырыла, звено ағзалары Ғәзизә Байгилдина, Әсҡәпьямал Хөсәйенова, Фатима һәм Хәнифә Хәсәновалар Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ орденына лайыҡ була. Иң мөһиме — Украина тарафтарында ғына үҫтерелгән культура Башҡортостан баҫыуҙарында ла ерегә. Белмәйем, пропаганда шундай булғандырмы, уныһы мөһим түгел, нәҡ БАССР Юғары Советы депутаты Банат апай Батырова республикала шәкәр заводы төҙөү тураһында һүҙ ҡуҙғата. Шулай итеп, Ағиҙел йылғаһы менән Еҙем ҡушылған урында, Һарт-Шишмә һәм Һарт-Наурыҙ тигән башҡорт ауылдары араһында завод төҙөү өсөн ер бүленеп, эш башлана. Бөгөнгө Ҡарлыман шәкәр заводы, Прибельск ҡасабаһы барлыҡҡа килә.
Банат Батырова һымаҡ хеҙмәт батырҙарының эштәре үҙҙәре фанилыҡтан китһә лә йәшәй. Күпләп “татлы тамыр” үҫтерелеүенән, эшкәртелеүенән тыш, йәш быуындың тәрбиәүи яғын күҙ уңында тотам. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тотош быуын башҡа идеология, сит-ят пропаганда аҫтында үҫә. Иманым камил: киләсәктә быны аңларбыҙ ҙа үҙ асылыбыҙға — рухыбыҙҙы һуғарған инешебеҙгә ҡайтырбыҙ, тим...
(Аҙағы. Башы 23-сө һанда).