Уның кеүек кешеләр менән осрашһаң, тормош ҡаҙаны тирәһендә сыуалыуҙан күңелде баҫа барған һөрөм таралып, йәнгә йылылыҡ йүгерә. Фәнил Йәмғетдин улы Шәрипов хаҡында әйтеүебеҙ. Әҙ һүҙле был ағайҙы тәүге тапҡыр күрһәң дә уның менән ғүмер буйы аралашып йәшәгән кеүек тойғо уяна. Юҡҡа түгел был. Халҡы өсөн янып йәшәгән кеше күңеле генә шундай яҡтылыҡты йөрөтә һәм башҡаларға тарата ала.
Уны Нефтекаманан Өфөгә килеп, халыҡ хәстәрен, халыҡ мәнфәғәтен ҡайғыртып йөрөгән мәлендә, йәғни баш ҡалабыҙҙа Ҡаңлы ырыуының йәмғиәт ойошмаһын булдырыу ниәте менән килгән көндә осратҡайныҡ. “Тамырыбыҙҙы белмәйбеҙ, — ти Фәнил ағай. — Ҡаңлы ырыуы Туймазы, Бәләбәй, Бүздәк, Кушнаренко, Бөрө, Мишкә, Дәүләкән, Благовар райондарына таралған. Унда йәшәүсе халыҡтың күпселеге үҙен татар тип атай йә ниндәй милләттән булыуын белмәй. Халҡыбыҙ үҙ асылына ҡайтһын ине. Ошо ниәттән сығып, Бүздәк районында шәжәрә байрамы ойошторҙоҡ”.
Фәнил Шәрипов төрлө йәмәғәт эшендә әүҙем ҡатнашыу менән бергә әҙәби әҫәрҙәр ҙә яҙа. Ул — тиҫтәгә яҡын китап авторы. Публицистик мәҡәләләре, очерктары гәзит-журналдарҙа донъя күреп тора. Һүҙ — тарихсыға:

“Ватандаш” журналында ҫан-ҫаһлы (ҫыр-ҫаһлы) ырыуы шәжәрәғе баөылып сыҫҫас, миһә тиөтәләгән хат килде: берәүңәре эт итеп ғүгә, икенселәре маҫтай, ҡсҡнсҡләре ярңам ғорай. Ғуһҙы хат авторы яуап хатын “Уфа, Главпочтамт, до востребования” тип ебәрергә ҫушҫан. Сәбәбе, әлбиттә, почта йәшниктәрендә хаттарңыһ юҙалыуы. Ә мин иғә яуап хаттарын заказлы итеп тә ебәрә алам, адресаттыһ ҫулына уҫ тотторасаҫтар. Ғуһҙығына ваҫытлы матбуҙат аша яуап биреүңе хуп күрңем.
Хат ебәреүсе — Дыуанай ырыуынан, әммә милләтен айыра алмай аңашып йҡрҡгән кешеләрңән. Тыуҙан яҫты ҡйрәнеүсе, Ҫалмашбаш ауылында тыуып үөкән, хәңер Ҡфҡлә йәшәүсе Айңар Ахунов ул. Әйткәндәй, кҡнбайыш ғәм тҡньяҫ-кҡнбайыш райондарңа аҫты — ҫара, ҫараны аҫ тип аңашып йҡрҡүсе “милләтғең”ңәр бихисап. Унда тарихсылар ңа “керергә” теләмәй. Ләкин мин, был тҡбәктеһ тарихсығы булараҫ, Аҫ батша раөлаҙан боронҙо ҫанлин улусын ике тапҫыр урап сыҫтым. Әлбиттә, иһ элек Асҫын районыныһ Ғҡйәнтүң ауылында булдым. Тәфтиләү ҫулынан ғәләк булҙандарңыһ ҫәберенә баш эйңем. Ошо сәйәхәт шәжәрә яңыуыма ңур этәргес булды. Бына ҫанлиндарңыһ ер сиктәре: Ҫармасан йылҙағыныһ ғул яҫ яры буйлап ҡөкҡ аҙымынан уныһ тамаҙына ҫәңәр, Кесе ғәм Оло Нҡгҡш йылҙаларыныһ тотош аҙымы буйлап Ҡсән йылҙағыныһ башына тиклем, унан ғуһ Сарсаз йылҙағыныһ тамаҙына, Баңы йылҙағыныһ башына ҫәңәр, Йылан йылҙағына, Кәүәш йылҙағыныһ башынан Йәлдәктәргә ҫәңәр, Аҙиңелде сыҙып Бҡрҡ йылҙағынан Борай урмандарына тиклем, Аҙиңелдән ҫабат сыҙып, Ҫармасандан күтәрелеп, Асылыкүлгә туҫталдым ғәм шаҫ ҫаттым. Күлдеһ тирә-яҙы хан-батшалар биләмәғе тиерғеһ, затлы йорттар ғалынҙан ғәм бейек таш ҫоймалар менән уратып алынҙан. Ғыуңа махсус кәмәлә мунсалар йҡңҡп йҡрҡй. Сәйәхәтемде Ҫандракүлдә (ҫандар) тамамланым. Ул ғайыҙа...
Тарихи ҫанлиндар ерендә хәңер Благовар, Бүздәк, Дәүләкән, Әлшәй, Бәләбәй, Туймазы (элекке Ҫандра (ҫандар) районы ҡлҡшҡ), Саҫмаҙош, Дүртҡйлҡ, Бҡрҡ, Борай, Мишкә, Благовещен, Кушнаренко, Ҡфҡ ғәм Шишмә (бер нисә ауыл) райондары урынлашҫан.
Ярғыу йҡрәкле туҙаным, Айңар Ҙәбделислам улы, аңашып йҡрҡмә, урыөса ғҡйләшәғеһме, татарсамы, дин тотағыһмы — үң милләтеһде таный бел. Милләтте таныу тамҙанан башлана.
Эйе, дыуанайңар — күпте кисергән ҫаһлыларҙа ҫәрңәш ырыу ул. Ҫанлин улусыныһ шәжәрәғе ғәм ергә документы Тәфтиләү тарафынан урланҙан булҙан. Ул 1776 йылда мулла Илсеҙол тарафынан ҫабат телдән тҡңҡлә. Ә мин илле йыл дауамында тикшереүңәр алып барңым ғәм “Ватандаш” журналына урыө телендә тәҫдим иттем. Был ңур хеңмәт ғәм тарихи батырлыҫ тип ғанайым, сҡнки ғәр бер тарихсы үңенеһ хеңмәте ҡсҡн яуап бирә.
Мин, әлбиттә, журнал вариантында ҫанлиндарңыһ шәжәрә тарихын тулығынса асып бҡтҡрмәнем. Ошо тҡбәктә йәшәүсе тыуҙан яҫты ҡйрәнеүселәргә ҫалдырңым.
Тарихи документтар ғаҫланмаға ла, бабаларым ғҡйләп ҫалдырҙан риүәйәттәр буйынса, Урал буйында ислам динен таратып йҡрҡүсе Биләр (Бүләр) ханы Үтәк улы кенәз Ҡйңәш Мҡхәммәт үңенеһ миссияғын Бҡрҡ йылҙағынан башлай. Аңаҫ Сәрмәсәндән ҡөкә күтәрелә. Ул — сыҙышы буйынса Байлар-Биләр ҫәбиләғенеһ бараж ырыуынан.
Сәрмәсән буйында ғәм уныһ ҫушылдыҫтарында күпселек урындаҙы халыҫ мажорңар (мадъярңар, венгрңар), уҙырңар йәшәгән була. Бында шулай уҫ Байлар-Биләр ҫәбиләғенеһ боронҙо ырыуңары ла кҡн күрә. Улар ҫан-ҫәрңәштәрен йылы ҫаршылай ғәм ислам динен теләп ҫабул итә. Ләкин тәһреселәр мосолмандарҙа ҫаршы ғуҙыш аса. Бабаларымдыһ ғҡйләп ҫалдырҙаны буйынса, Сәрмәсән йылҙағы мәйет менән тула. Исламсыларңыһ ҙәскәр башлыҙы (Ҡйңәш Мҡхәммәтте оңатып йҡрҡүсе) Бел-Алып ғәләк була. Ул Белалап (Бел-Алып) тауында ерләнә. Аңаҫ был тау Ҫанлин улусыныһ үңәгенә (ставка) әйләнә.
Минеһ тикшереүңәр буйынса Сәрмәсән буйында (Бүздәк киөелешенә тиклем) ғәм уныһ ҫушылдыҫтарында урынлашҫан күпселек ауылдарңыһ меһ йыллыҫ тарихы бар. Ләкин улар үң-ара ыңҙышта, баөҫынсыларҙа ҫаршы кҡрәштә юҫ ителгән ғәм ҫабат торҙоңолҙан. Монгол баөҫынсыларынан ғуһ урындаҙы халыҫ ҫаһлы, юрматы, бҡрйән, үөәргән ырыуңары менән ныҫлап аралаша. Бең быны тамҙаларңа күрәбең. Мәөәлән, ҫанлиндарңыһ ҫошо (символы) үөәргәндәр менән бер — торна. Шуҙа ла был ҫәбиләнеһ бер ҡлҡшҡ, үөәргәндәргә эйәреп, Ирәндеккә китә.
Ислам динен таратыусы Ҡйңәш Мҡхәммәт хәңерге Сабай ауылын, уныһ янындаҙы имән урманын яратға ла, ҙүмере күберәк “Иөке йорт”-Белалапта (Бел-Алыпта) үтә. Күрәғеһ, дини миссия шулай талап иткәндер, ул ошонда уҫ ерләнгән.
Хатай–Май (был исемдеһ Шиғабетдин Мәржәниңеһ “Тәмте Хатай” әөәренә бер ҫыөылышы ла юҫ) батырңыһ ҡс улы була: Ҫаршын, Ҫанҫанлин ғәм Дыуанай. Хатай–Май — беңңеһ бабабың. Үңе ҫартайҙас, ҡс улына ерңе тигең итеп бүлеп бирә. Ҫаршын менән Дыуанайҙа Аҙиңелдеһ ике яры ғәм ҫултыҫтары, Ҫанҫанлинҙа урта ҡлҡшҡ эләгә. Хәңерге Бүздәк (ҫанлытүбә) киөелешенән Асылыкүлгә ғәм Ҫандракүлгә ҫәңәр дала уртаҫ йәйләүгә әйләнә. Был далаҙа ҫайғы берңә ҡймәктәр (ҫаңаҫтар) ғәм тҡрки ырыуңары килеп сыҙа. Әлбиттә, был осрашыуңар бәрелештәр менән тамамлана. Күрәғеһ, күсеп йҡрҡүсе ырыуңарңы мул ғыулы, үләнле дала — Бәләбәй ғәм Бҡгҡлмә уйғыулыҙы — үңенә тартҫан.
Йәмҙиәттеһ ғәр осоронда әйңәп барыусы шәхестәр, юлбашсылар тыуҙан. Улар булмаға, нәөелдәр ырыуҙа, ырыуңар ҫәбиләгә, ҫәбиләләр айырым халыҫтарҙа бүленмәө ғәм дәүләтселек барлыҫҫа килмәө ине, моҙайын, Ер шарында хаос хҡкҡм ғҡрҡр ине. Шуҙа ла йыраҫ бабаларыбың арағында аҫыллы эш итә белеүсе юлбашсылар тыуҙан. Ҫанлы–Юрматы, Ҫаршын, Ҫан-ҫанлин, Дыуанай, Ҫаһлы, Шәмшәде, Рәөмәкәй ырыуңарыныһ бабағы Ҫан-ҫанлин (Ҫаңан тарихсылары “ҫайнлы” тип йҡрҡтә) ғанала йәки Баба-ҫанлы тип атала. Ләкин шуны онотмаөҫа кәрәк: тәү башлап боронҙо дәүләт Хорезмды тҡңҡүңә ғәм мәңәниәтте үөтереүңә әүңем ҫатнашыусы ҫанҙлы (Ҫанлин) ҫәбиләғе булҙан. Был ҫәбиләнеһ юлбашсығы Аттик иөәпләнә. Монголдарңыһ баөымы аөтында ҫанлиндарңыһ бер ҡлҡшҡ — Маһҙышлаҫҫа, икенсе ҡлҡшҡ, сигенә-сигенә ҫыпсаҫтарҙа ҫушылып, хәңерге Башҫортостан ерңәренә килеп сыҙа. Тарихи сыҙанаҫтарңан күреүебеңсә, монгол яуынан ғуһ ҫаһлылар ҫабат ҫәбилә булып ойоша ла аңаҫ Меһдәр кеүек бер нисә ырыуҙа тарҫала.
“Бең ңә арымай-талмай үңебеңңеһ шәжәрәне тҡңҡргә тырышабың”, — тип яңа Ахунов. Бик яҫшы, шатмын, ҫулымдан килгәнсә ярңам итермен. Мәрхүм яҫташым башҫорт тарихсығы Әбүбәкер Нуриман улы Усманов әйткәнсә, “ҙүмерем оңон булға”, бергәләп ҫаһлылар шәжәрәғенеһ осона сыҙырбың. Эш берңәмлектә, татыулыҫта тора.

Бүздәк районынан таҙы ла бер яҫташым, Биләр ҫәбиләғе, Кинйә ырыуынан Усман Иңиәтулла улы Кинйәкәев маҫтауҙа лайыҫ. Ул, тыуҙан яҫты ҡйрәнеүсе булараҫ, “Буздякское краеведение” (Ҡфҡ, 2005) исемле китап баөтырңы. Тик автор Бүздәк Ишембәтовты сыҙышы буйынса Тҡркиәнеһ Буздагь ханынан тип раөлай. Был — оҫшашлыҫ. Дҡрҡө, Буздагь иранса йәки тҡркисә тау башы (ғырт) тип атала. Ә ысынында Бүздәктеһ атағы Ишембәт, уныһ атағы Сынны (Санлы), Сынныныһ атағы Саҫлан — Өүрәш — Иңәш — Мамат — Отон — Остоҫ — Башҫорт, Ҫан-ҫанлин.
Алтын Урңа осоронда кенәз Ҫан-ҫанлин улусыныһ тамҙаларын, оранын, ҫошон, аҙасын, ерңәрен раөлата. Ҫан-ҫанлин Белалапта ерләнгән.
Ҫан-ҫанлы ырыуыныһ шәжәрәғе менән танышҫан уҫыусылар аһларҙа тейеш: Саҫландыһ Боик, Күсәрбай ғәм Сынны (Санны) исемле улдары була. Сынныныһ да ҡс улы донъяҙа килә: Илембәт, Илсембәт ғәм Ишембәт. Ишембәттеһ улдары — Бүздәк ғәм Ҫарҙйау, Бүздәктеһ — Ильяс, уныһ улы Ҫыңрас, уныһ улы Миһлехан була. Сынны ауылында тыуып үөкән, тыуҙан яҫты ҡйрәнеүсе Әнүәр Ҙайсиндыһ хеңмәте (китабы) менән таныш түгел, бәлки, ул шәжәрәғен ошо йүнәлештә тҡңҡгәндер.
Бҡгҡн, ҫыңҙанысҫа ҫаршы, Саҫмаҙош, Кушнаренко, Бҡрҡ, Благовещен, Борай райондары халҫы шәжәрә байрамдарын үткәреүгә ғүлпән ҫарай. Ә Мишкә районы халҫы — марийы ла, башҫорто ла, татары ла — үң шәжәрәғен ҡйрәнә, байрамдар үткәрә.
Ҫараса-Йылҙа — боронҙо ауыл. Байрам хужа — тарихи шәхес, ләкин шәжәрәләре минеһ ҫулҙа әле килеп кермәне.
Ваҫытлы матбуҙатҫа әңерләнгән яуап хатында тарихи хәҫиҫәтте тәрәнерәк асыҫларҙа мҡмкинлек юҫ. Тик ете быуынҙа тиклем булға ла шәжәрә тҡңҡүселәргә ярңам йҡңҡнән шуны әйтәм: Ҫанлин улусы старшинағы Минәй Солтоков кеүек Дыуанайңан да, Шәмшәденән дә Салауат яуында ҫатнашыусылар бар. Мәөәлән, Ихсан (хәңерге Саҫмаҙош районы) ауылында тыуып үөкән Дыуанай волосы старшинағы Ихсан Баязитов (1735–1819), уныһ Мҡхәммәтрәхим (1758–1822), Рәхмәтулла (1762–1820), Мҡхәммәткәрим (1769–1820) исемле улдары булҙан. Ихсан Баязитов 1784 йылҙа тиклем 131 йортто эсенә алҙан ошо волоста старшина булып хеңмәт итә. Шулай уҫ Шәмшәде волосынан старшина Ишбулды Мостаев Салауат яуында ҫатнаша. Ул 1798 йылҙа ҫәңәр Бҡрҡ ҡйәңенеһ 5-се башҫорт кантонында старшина хеңмәтен башҫара. Ҫаршын волосы (Кушнаренко районы) старшинағы ихтилалда ҫатнашмай, хҡкүмәт яҙында була.
1773–1775 йылдарңаҙы ихтилалда ҫатнашҫан башҫорттарңыһ күбеғенеһ ерңәре тартып алына. Кантон системағында хәрби ҫатламҙа күсерелә, ә 1841 йылда батша указы менән аөабалыҫтан тҡшҡрҡп ҫалдырыла.
Бең, тыуҙан яҫты ҡйрәнеүселәр, тарихсылар бҡтә тарихи хеңмәттәрңе ғәм авторңарңы хҡрмәт итергә тейешбең. Минеһ урыө телендә “Тернистый путь к самосознанию” (Ҡфҡ, 2007) тигән китабым донъя күргәйне. Унда кҡнбайыш Башҫортостан турағында тарихи хәҫиҫәт бәйән ителә. Ә Салауат Ҙәлләмовтыһ хеңмәттәренә килгәндә, ул — республиканы донъя күләменә сыҙара торҙан ҙалим. С. Ҙәлләмов үңенеһ хеңмәттәрен премия, орден алыу, дәрәжә күтәреү ҡсҡн яңмай, ә тарихи дҡрҡөлҡк ҡсҡн кҡрәшә. Тарих айырым кешеләр, оппозиция, сәйәсәт ҡсҡн яңылмай, халыҫ ҡсҡн яңыла.
Бҡгҡн Башҫортостан менән Татарстан Федерацияныһ тотҫағы булып ғанала, беңңеһ республика аөаба хоҫуҙын юҙалтмай Урыө дәүләтенә ҫушыла ғәм федерализмҙа нигең ғала. Ә ҫанлиндарңыһ тарихы Иңәш батырңан башлана, тик Ливан ғуҙышы сәбәпле Ҫаңанҙа Аҫ батшаҙа бармай ҫала. Уныһ миссияғын Бҡйҡк кенәз тамамлай.
Бҡйҡк кенәз Балыҫтауңа ерләнгән. 1950 йылҙа тиклем уныһ ҫәбер урыны билдәле була. Әммә, ҫыңҙанысҫа ҫаршы, юл ғалыу ҡсҡн тау ғыртынан ҫом-таш алҙанда экскаваторңар тарихи ҫәберңе юҫ итә.
Яуап хатымды тамамлау алдынан шуны әйткем килә: милләтеһде ғәм дуөыһды танып бел, ҫулҙа-ҫулды ҫыөыша бел. Барыбың ңа күп милләтле Рәсәй Федерацияғы граждандары. Бең дуөлыҫта, ҫәрңәшлектә генә ошо осорңа милләттәрңе юҙалтмай бергә еһеп сыҙасаҫбың.
Үзбәк хан ваҫытында дала ғәм Урта Азия халҫына уртаҫ тел булҙан. Әммә бең был осорҙа ҫабат әйләнеп ҫайта алмайбың, сҡнки Алтын Урңанан ғуһ күп милләттәр ойошоп айырылып сыҫты, үңңәренеһ дәүләтен тҡңҡнҡ. Ислам мосолмандарңы берләштерғә лә, был диндә тҡрлҡ милләт бар. Тарихтан белеүебеңсә, башҫорт милләте дүрт йүнәлештән ойошҫан. Ул монголҙа ла, европалыҙа ла оҫшаҙан. Бҡгҡн бең мосолмандар тип башҫорт менән татарңы бер милләт ҫалыбына ғалып татарңар тип атағаҫ, ике республика ла ғәләкәткә дусар буласаҫ. Шуҙа ла йәшәғен Башҫортостан менән Татарстан!
Дүрт быуаттан ашыу
хаҫ яңмышты
Тарих биттәренә теркәнек.
Тыуҙан аөылдарын иман итеп,
Яңмыштарңы бергә бәйләнек.

Фәнил ШӘРИПОВ.
Нефтекама ҫалағы.