Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » “Бәләкәй болан”

Урман-ҡырҙарыбыҙ биҙәге.

Ҡоралайҙарҙы “бәләкәй болан” тип тә йөрөтәләр. Уның кәүҙә оҙонлоғо – 100–150, бейеклеге 65–100 сантиметр булһа, ауырлығы 60 килограмдан артмай. Төҫөнә килгәндә, йәйен ерән төҫкә инә, ҡышын һороға әйләнә. Ҡолаҡтары ярайһы уҡ оҙон – 12–14 сантиметр, йөнтәҫ ҡойроғо ни бары
2-3 сантиметр ғына. Ҡойроғо тирәләй артта түңәрәк аҡ табы була. Тәкә ҡоралайҙың өсөнсө йәшенә мөгөҙө сыға, ә биш йәшлектәренеке тармаҡлана. Азия төркөмөнә ҡарағандарының тармағы өсәүгә етә.

Ҡоралайҙың төйәк иткән ере киң: Европаның төньяғына табан Урта Скандинавия һәм Фин ярҙарына тиклем, был яҡлап Кама үҙәндәре һәм Печора йылғаһына ҡәҙәр. Азияға табан Себер һәм Алыҫ Көнсығыш, көньяҡтан төньяҡ Ҡаҙағстанға тиклем йәйелгән. Тянь-Шань, Алтай, Ҡытай, Кореяның таулы-урманлы ерҙәрен дә үҙ итә ул. Башҡортостанда һаны бик күп булмаһа ла, бер төрлөрәк кимәлдә тора. Әле ун йыл эсендә биш меңдән ете меңгә барып етте. Әйткәндәй, тәбиғәт шарттары, йылдың нисек килеүе лә йоғонто яһамай ҡалмай. Хәлһеҙ, сибек кенә ҡоралай бәрәстәре ҡыр кейек­тәренең генә күҙен ҡыҙҙырып ҡалмай, йыртҡыс ҡоштарға ла ем булып тора.

Ҡоралайҙар ҙур аҡланлы, таулы һирәк урмандарҙы үҙ итә. Шулай уҡ ҡыуаҡлыҡтарҙа – йылға үҙәндәрендә йәшәйҙәр. Ә таулы ерҙәрҙә хатта диңгеҙ кимәленән 3500 метр бейеклектәге тауҙарҙың аҡландарына күтәрелеүҙәре мөмкин.

Йәйен улар таңда, кисен һәм төндә ашарға сыға. Ҡышын иһә тәүлектең теләһә ҡайһы ваҡытында тамаҡ ялғайҙар. Ҡар күп яуған ваҡытта ҡуйы ағаслыҡта ышыҡланалар. Ҡарҙы таҙартып, үңәсенә еткәнсе соҡойҙар һәм шунда ял итәләр, ләкин ҡоралайҙар тәрән ҡарҙы яратмай: күпселектә туңып, ҡатып ҡалған йәнлек, саңғы эҙҙәренән һуҡмаҡ һалалар.

Европала улар бер тирәлә йәшәй. Таулы урындарҙа йәйен өҫкә күтәрелһәләр, яҙын түбәнгә төшәләр. Ошо уҡ хәл Башҡортос­тандың таулы райондарында ла күҙәтелә. Ҡоралайҙар аҙығының 70 процентын үлән тәшкил итә. Шулай уҡ уҫаҡ, тал, йүкә, ҡайын, имән ағастарының япраҡтарын, йәш ботаҡтарын да үҙ итәләр. Болан, мышынан айырмалы рәүештә, ҡышын ағас ҡайырыһы кимермәйҙәр, ә ҡарағай, артыш ылыҫын ашайҙар. Йәйен һаҙлы урындарҙа үҫкән үҫемлектәрҙе яраталар. Шулай уҡ имән сәтләүеге, еләк-емеш менән дә туҡланалар.
Был хайуандарҙың төп дошманы – бүре һәм һеләүһен. Йәштәренә төлкө лә һөжүм итә.

Күсенеү осоронда улар көтөү-көтөү булып йөрөһә лә, күп ваҡыт “индивидуалист” булып ҡала. Йәйен бәләкәй төркөм хасил итеп йәшәйҙәр: инәләре йәшерәктәре һәм бәрәстәре менән ҡала, тәкәләре яңғыҙлыҡты ярата. Көҙөн иһә был төркөмдәр 20-30 башҡа тиклем берләшеп, күсенеү осорона көтөү 50-100 башҡа етергә мөмкин.

Ҡауышыу ваҡыттары – август-сентябрь. Тәкәләре өс-дүрт йәштән аталандыра ала, ә инә хайуан ике-өс йәштә “өлгөрә”. Ғәҙәттә, бер тәкәгә ике-өс инә тура килә. Шулай ҙа өлөшләтә полигамия (бер тәкә бер орғасы менән генә ҡауыша) булыуы ла мөмкин.

Ҡоралай туғыҙ ай быуаҙ йөрөй. Бер юлы икешәр бәрәсе була, ә бер йәки өс бәрәс һирәк тыуа. Тыуғас, бәрәстәр бер аҙна буйы ошо урында ҡала. Аҙнанан һуң әсәләре артынан эйәреп, үлән ҡымтый башлай. Ҡоралай ике-өс ай имеҙә. Ғүмерҙәренә килгәндә, тәбиғи шарттарҙа 11-13 йәшкәсә йәшәйҙәр.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






«Башинформ» йәнә республиканың иң күп өҙөмтә килтерелгән киң мәғлүмәт сараһы тип танылды

«Башинформ» йәнә республиканың иң күп өҙөмтә килтерелгән киң мәғлүмәт сараһы тип танылды 22.08.2025 // Йәмғиәт

«Башинформ» йәнә республиканың иң күп өҙөмтә килтерелгән киң мәғлүмәт сараһы тип танылды...

Тотош уҡырға 11

Башҡортостандан МХО-ла ҡатнашыусының ғаиләһе «Йыл ғаиләһе» конкурсында еңеү яуланы

Башҡортостандан МХО-ла ҡатнашыусының ғаиләһе «Йыл ғаиләһе» конкурсында еңеү яуланы 22.08.2025 // Йәмғиәт

Федерация Советының фән, мәғариф һәм мәҙәниәт буйынса комитеты рәйесе, Башҡортостандан сенатор...

Тотош уҡырға 13

Шишмәлә милли аш-һыу фестивалендә башҡорт халҡының милли ризығын әҙерләгәндәр

Шишмәлә милли аш-һыу фестивалендә башҡорт халҡының милли ризығын әҙерләгәндәр 22.08.2025 // Йәмғиәт

«Турахан» визит-үҙәге янында уҙған милли аш-һыу фестивале барышында донъялағы иң ҙур тултырылған...

Тотош уҡырға 13

Башҡортостанда производствола зыян күргәндәргә автомобилдәр тапшырылды

Башҡортостанда производствола зыян күргәндәргә автомобилдәр тапшырылды 21.08.2025 // Йәмғиәт

Социаль реабилитация сиктәрендә 16 кеше «Лада Гранта» алды....

Тотош уҡырға 32

Республиканың тағы бер районында медицина колледжы филиалы асыла

Республиканың тағы бер районында медицина колледжы филиалы асыла 21.08.2025 // Йәмғиәт

1 сентябрҙән Хәйбулла районының Аҡъяр ауылында Сибай медицина колледжы филиалы үҙ эшен башлай....

Тотош уҡырға 20

Башҡортостандың дәүләт автоинспекцияһы «Законлы водитель» махсус операцияһын башланы

Башҡортостандың дәүләт автоинспекцияһы «Законлы водитель» махсус операцияһын башланы 21.08.2025 // Йәмғиәт

Сараның маҡсаты – водитель таныҡлығы булмаған, шулай уҡ машина йөрөтөү хоҡуғынан мәхрүм ителгән...

Тотош уҡырға 20

Башҡортостанда ямғырҙар урынына йылы һауа торошо фаразлана

Башҡортостанда ямғырҙар урынына йылы һауа торошо фаразлана 21.08.2025 // Йәмғиәт

Башгидромет мәғлүмәте буйынса, алдағы өс көндә һауа температураһы +27, +29° тиклем күтәрелә....

Тотош уҡырға 19

Башҡортостанда ямғырҙар урынына йылы һауа торошо көтөлә

Башҡортостанда ямғырҙар урынына йылы һауа торошо көтөлә 21.08.2025 // Йәмғиәт

Башгидромет мәғлүмәте буйынса, алдағы өс көндә һауа температураһы +27, +29° тиклем күтәрелә....

Тотош уҡырға 20

Республикала иң яҡшы комбайнсыны асыҡлайҙар

Республикала иң яҡшы комбайнсыны асыҡлайҙар 20.08.2025 // Йәмғиәт

Башҡортостанда ураҡта иң юғары һөҙөмтәләргә өлгәшкән өсөн сираттағы республика конкурсы ойошторола....

Тотош уҡырға 27

Башҡортостанда Верхоторҙы төҙөкләндереү эштәре тамамланып килә

Башҡортостанда Верхоторҙы төҙөкләндереү эштәре тамамланып килә 20.08.2025 // Йәмғиәт

Ишембай районы хакимиәте башлығы Азат Ишемғолов үҙенең телеграм-каналында ошо турала хәбәр итә....

Тотош уҡырға 23

Республикала 1 сентябрҙән студент ҡатын-ҡыҙҙарға йөклөлөк буйынса пособие түләнә башлай

Республикала 1 сентябрҙән студент ҡатын-ҡыҙҙарға йөклөлөк буйынса пособие түләнә башлай 20.08.2025 // Йәмғиәт

Рәсәй вуздарында һәм колледждарында уҡып йөрөгән ҡатын-ҡыҙҙар йөклөлөк һәм бала табыу буйынса...

Тотош уҡырға 23

Башҡортостан депутаттары башҡа иҫтәлекле көндәрҙә лә Еңеү Байрағын элергә тигән тәҡдим индерҙе

Башҡортостан депутаттары башҡа иҫтәлекле көндәрҙә лә Еңеү Байрағын элергә тигән тәҡдим индерҙе 20.08.2025 // Йәмғиәт

Башҡортостан депутаттары башҡа иҫтәлекле көндәрҙә лә Еңеү Байрағын элергә тигән тәҡдим индерҙе...

Тотош уҡырға 33