Яҡташым, замандашым, ҡәләмдәшем Ирек Кинйәбулатов менән 1962 йылда Башҡорт дәүләт университетына уҡырға кергән көндән башлап тиҫтәләрсә йыл аралашып йәшәнек. “Шоңҡар” әҙәби түңәрәгенең иң әүҙем ағзалары булдыҡ. Гәзит-журнал редакцияларына бергәләп юлдар һалдыҡ.
Икебеҙ ҙә атайһыҙ үҫкән малайҙар. Бала саҡта тормоштоң әсеһен-сөсөһөн етерлек татыған үҫмерҙәрҙе Башҡорт дәүләт университеты, тәрән белем биреп, оло тормош юлына алып сыҡты. Ә инде нәшриәттә китаптарыбыҙ донъя күрә башлағас, уларҙы бер-беребеҙгә бүләк итештек. Китапханамда Иректең тиҫтәләгән китабы урын алған.

Ҡулымда әле дуҫтың Татарстан китап нәшриәтендә 2008 йылда сыҡҡан “Урал ҡурайы” исемле шиғырҙар йыйынтығы. Автографта былай тип яҙған:
“Тимерғәле дуҫ! Төп таянысым, төп ышанысым булғанға рәхмәт йөҙөнән. Ирек. 2.09./08”.
Китаптың 124-се битен бөкләп (билдәләп) ҡуйғанмын. Унда – “Атай йыры” шиғыры. Әҫәрҙең йөрәк тибеше тип аталырлыҡ ошондай строфа шағирҙың үҙен бик тапҡыр күҙ алдына баҫтыра:
Дөрләмәһәм тормош уттарында,
Төтөнөндә генә сәсәһәм,
Ерҙә йәшәүемә көс килер ул,
Янар-янмай быҫҡып йәшәһәм.
Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған ҡаһарман атаһына улы Ирек, әйтерһең дә, уның фиҙакәрлеген, ватансылыҡ рухын ышаныслы дауам итергә вәғәҙә бирә. Һәм ул атай юлын бик лайыҡлы дауам итте: әҙәбиәттә лә, ил тормошонда ла янып-ялҡынланып, бөтәһенә өлгөрөп, саҡма­таштай сатнатып йәшәне.
Ирек Кинйәбулатовтың шиғыр һәм поэмалары тематика буйынса ла, поэтик саралар йәһәтенән дә бик үҙенсәлекле. Унда бөтә нәмә – Кинйәбулатовса. Кинйәбу­латовтың афоризмдары айырыуса шиғриәтле һәм тәрән мәғәнәгә эйә. Афоризмдарҙың һәр береһендә – Кинйәбулатовтың үҙ һыны, үҙ кешелек асылы. Һәр афоризм шағирҙың үҙен иҫкә төшөрә. Афоризмдарҙы иғтибар менән барлап сығыу кеше һәм үткер шағирҙы хәтерләү ҙә булыр.
Шағир Ирек Кинйәбулатов кешеләр менән осрашҡан саҡта ла, шиғырҙарында ла көтмәгәндә ҡыҙыҡлы һүҙҙәр таба торғайны. Бер ваҡыт шулай Хәйбулла районында халыҡ шағиры Ҡәҙим Арал­байҙың юбилейына арналған осрашыу­ҙарҙа йөрөгәнендә һүҙ араһында Ирек былай тип әйтеп ҡуйҙы: “Ҡәҙим Арал­байҙың ғаиләһе – үҙе бер филармония инде”.
Бер ҡараһаң, был һүҙ уйнатыу, иптәш­тәрсә шаярыу һымаҡ. Көтөлмәгәндә әйтелгән ошо һүҙҙән осрашыу йәнләнеп китте, шаулашып ҡул сабалар. Юбилей тантанаһында йылылыҡ, теремеклек, тәбиғилек бермә-бер артты.
Диҡҡәт биреп уйлап ҡараһаң, был һүҙҙә ысынбарлыҡтың йөҙмә-йөҙ дөрөҫлөгө әйтеп бирелгән. Ҡәҙим – үҙе шәп йырсы. Ҡыҙҙары, кейәүҙәре, ейән-ейәнсәрҙәре араһында танылған йырсылар, ҡурайсы­лар, бейеүселәр, һүҙ оҫталары бар.
Ҡәләмдәшебеҙҙең юбилей байрамында әйтелгән ошо бер һүҙ ике шағирҙың – Ирек Кинйәбулатов менән Ҡәҙим Аралбайҙың кешелек асылын, уларҙың үҙҙәренә генә хас һәләттәрен бер юлы сәпкә туп-тура теймәле үткерлек менән асып биргән. Ул һүҙ, артабан афоризмға әйләнеп, яҙыусылар, артистар араһына күсте. Әйтәйек, мин үҙем, йәштәшем Ҡәҙим Аралбайҙы күргән һайын, тауышын ишеткән һайын Иректең баяғы һүҙе иҫемә төшә. Ирекһеҙҙән йылмаяһың, күңелең ирәбәйеп китә. Ошо хәл кәйефте, зиһенде, уй-ҡарашты бәҫлерәк, күтәренкерәк итә.
Ирек Кинйәбулатовтың афоризм булып китәсәк йәнә бер ҡыҙыҡ һүҙе Ҡырмыҫҡалы районының Ҡарлыман ауылында тыуҙы һәм таралды.
Ҡарлыман – фронтовик шағир, Ғ. Сәләм исемендәге премия лауреаты, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Шәриф Бикҡолдоң тыуған ауылы. Унда уның йорт-музейы бар. Ҡарлыман йылғаһы аша һалынған Бикҡол күпере халыҡҡа хеҙмәт итә.
2014 йылда шағирҙың тыуыуына 90 йыл тулыуҙы бик ололап үткәрҙеләр. Район мәҙәниәт һарайындағы тантананан һуң Өфөнән килгән делегацияны – яҙыу­сыларҙы һәм артистарҙы – Ҡарлыманға алып барҙылар. Бында ауыл зыяратында Шәриф Бикҡол ҡәберенә сәскә һалыу, яҙыусының йорт-музейен ҡарау, ауыл мәҙәниәт һарайында тантаналы сара үткәреү ҡаралғайны. Шул иҫтәлекле көндәге ваҡиғалар араһында Ҡарлыман күперен асыу айырыуса иҫтә ҡалды.
Ҡарлыман йылғаһы ауыл араһынан бер тегеләй, бер былай бормаланып, көнсығыш остан башланып, көнбайышҡа ағып ята. Уның ярҙарын бер ҙур, бер нисә вағыраҡ күпер тоташтыра. Бер яҡ урамдан икенсе яҡҡа сығып йөрөү, мал-тыуарҙы көтөүгә ҡыуыу һәм ҡаршы алыу, мәсеткә йөрөүҙе ауырлаштыра. Айырыуса яҙғы ташҡын мәлендә мал-тыуарҙың зыян күреүе, һыуға батыуы йонсота халыҡты. Ошо хәлдәрҙән ҡотҡарыу маҡсатында мәсеткә яҡын урында яңы аҫылмалы тимер күпер төҙөлгән. Өфө ҡунаҡтары ошо күперҙе асыуҙа ҡатнашты. Район хакимиәте башлығы Фәнзил Фәйез улы Сыңғыҙов, ал таҫманы киҫеп, былай тине:
– Ошо күперҙе беҙ данлыҡлы районда­шыбыҙ, ҡаһарман яугир Шәриф Сәғәҙә­тулла улы Бикҡоловтың тыуыуына 90 йыл тулыу көнөнә арнап эшләттек. Хөрмәтле ҡунаҡтар, рәхим итеп, зыңғырлатып атлап теге яҡ ярға сығайыҡ. Күпер нәҡ йәйәү­леләр өсөн тәғәйенләп ҡоролған.
Ҡаршы яҡҡа аяҡ баҫҡас, шул аңлашылды: ысынбарлыҡта был яңы күпер йылғаның аръяғындағы Яңы Ауыл урамын (халыҡ телендә “Мәтәш” осо) Оло Ҡарлыман ауылы менән тоташтыра. Яҙғы ташҡын ваҡытында, һыуға батмай-суммайынса, ҙур ауыл менән Мәтәш араһында халыҡ тегеләй-былай кәрәк йомош менән иркен йөрөй ала. Өҫкә-башҡа ҡупшы кейенеп ҡунаҡ-күремгә, мәсеткә бара.
Район башлығы һүҙен былай тип тамамланы:
– Хөрмәтле ҡунаҡтар! Күпергә исем бирәйек. Кем ниндәй исем әйтер?
Ҡунаҡтар шымып ҡалды. Шул саҡ Ирек Кинйәбулатов тауыш бирҙе:
– Бикҡол күпере булһын! Күпергә аяҡ баҫҡан һәр кеше беҙҙең ҡәҙерле ағайы­быҙҙы иҫкә төшөрөр.
Бөтә делегация Иректең һүҙен күтәреп алды:
– Афарин! Булһын, әйҙә, Бикҡол күпере! Йәшәһен Биҡҡол күпере!
Был хәбәр ауыл араһына “һә” тигәнсә таралды. Ҡаһарман фронтовик ауылдаш хаҡындағы һағышлы хистәрҙе баҫа төштө, ғорурлыҡ, шатлыҡ кинәнестәре менән елкендерҙе.
Шундай һорау тыуа: “Бикҡол күпере” атамаһын ни өсөн Кинйәбулатовтың яңы афоризмы тип әйтә алабыҙ? Әгәр “Шәриф Бикҡол күпере” тип әйтелгән осраҡта ул афоризм булып китә алмаҫ ине. Ни өсөн тигәндә – оҙонораҡ һәм әйтер өсөн ҡулайһыҙыраҡ булыр ине. Шуғалыр Ирек Кинйәбулатов “Шәриф” һүҙен әйтмәйенсә “Бикҡол күпере” тип кенә алыуҙы кәрәкле тапҡан. “Бикҡол күпере” йыр һымаҡ көйлө, тел осонан үҙенән-үҙе ысҡынып тора, шунда уҡ хәтерҙә ҡала. Йыр кеүек алсаҡ, йыр көйө һымаҡ һөйкөмлө, һәр саҡ ыҡсым һәм күркәм Шәриф Бикҡол кеүек. Был исем Шәриф ағайҙың һөйөклө ҡатыны Рәйсә еңгәбеҙгә лә, яратҡан ҡыҙына ла ныҡ оҡшаны. Кинйәбулатов был осраҡта ла, ижади һиҙгерлек күрһәтеп, иң кәрәкле һүҙҙең тап өҫтөнә баҫты. Был афоризм да оҙон ғүмерле булыр, моғайын.
Яратҡан шағирҙарыбыҙҙың кешелек һәм әҙәби һәләт асылдарын һәр саҡ хәтерләтеп торор. Ирек Кинйәбулатовтың Шәриф Бикҡол иҫтәлегенә арнап яҙылған “Аҫыл ирҙәр ерҙән киткәндә” исемле шиғыры ла бар. Шиғырҙың Кинйәбу­латовса яңғырауы ошо строфаға төйнәлгән:
Тағы етемһерәп ҡалдыҡ инде,
Һинең йәшәлмәгән йылдарҙа.
Ҡапыл киләсәккә уҙып киттең
Оҙаҡ телдән төшмәҫ йырҙарҙа.
Кинйәбулатовса афоризмдар уның шиғырҙарында ла йыш осрай. Уларҙың һәр береһе хатта шиғырҙы шиғыр иткән образлылыҡ сараһына әүерелә.
Арнау шиғырҙарында ошо поэтик мәл көслө. Улар Кинйәбулатов поэзияһында ҙур урын биләй. Әйтергә кәрәк, арнауҙар, прототиплы шиғыр һәм поэмалар шағирҙы ярайһы сетерекле хәлгә ҡуя. Бер юлы ике поэтик бурысты хәл итергә кәрәк. Беренсенән, шәхестең төп кешелек һыҙатын, реаль хеҙмәтен тормошта булғанынса күҙ алдына баҫтырыу. Икенсенән, дөйөмләштереүгә өлгәшеү. Ошоларҙы иҫәпкә алһаң, арнауҙар әҙәби мәргәнлеккә һынау ул. Бының сағыу өлгөһө – “Фәйзи Ғәскәров” шиғыры. Унда ни бары ике строфа, әммә ниндәй поэтик эффект!
Ул бөтәһен көрәш менән алды,
Ҡаты көрәш менән яуланы.
Бейеүҙәрҙе ут-ялҡындан һыҡты,
Үҙенән дә шулай дауланы.
Был эшенең үлмәҫ киләсәген
Нисек белде икән Ғәскәров?
Донъя буйлап йөрәктәрҙе яулай
Башҡорттарҙың бейеү ғәскәре.
“Башҡорттарҙың бейеү ғәскәре…” Күпме мәғәнә, күпме хис-тойғо, ниндәй мәргән образлылыҡ һыйған бер һөйләмгә: бейеүҙәрҙә халыҡтың данлы хәрби традицияларының сағылышына ишара ла, ансамблгә хас ярһыу темперамент та, яңынан-яңы ҡитғаларҙың һөйөүен яулап алыуҙар ҙа. Ошо бейеүҙәрҙе ижад иткән, ошо ансамблде ойошторған, “бейеү­ҙәрҙе ут-ялҡындан һыҡҡан” Ғәскәровҡа меңәр күңелдәрҙән “рәхмәт ғәскәре” яумауы мөмкинме һуң?! “Башҡорттарҙың бейеү ғәскәре” – онотолмай торған йәнле, хәрәкәтсел образ. Бына ниндәй ул Кинйәбулатовтың сираттағы афоризмы! Зәйнәб Биишеваға арналған “Йөрәктәге һәйкәлдәр” поэмаһында Кинйәбулатовтың тағы бер афоризмы ялтлап китә:
…Ә ул күктән төшмәгәйне,
Ил инәһе илдә үҫте.
Йөрәгендә ниҙәр булһа –
Ерҙән күсте, илдән күсте.
Зәйнәб Биишева – “Ил инәһе”. Ҡайһы­лай метафора! Уйҙарҙы яҡтыртып таш­ларлыҡ образ. Ул образ да, халыҡ теленә тиҙ үк күсеп, йыш ҡабатланған һүҙгә әйләнде.
Кинйәбулатовтың оҙон ғүмерле ғәжәп тормошсан афоризмдары бик күп. Шулар араһында “Бәрәңге сәскәһе” лә балҡып йәшәй.
Бәрәңгеләр күкрәп сәскә атһа,
Өмөт сәскәләре шыттылар.
Шуның менән генә үткәрелде
Яҙҙы, көҙҙө, һалҡын ҡышты ла.
“Бәрәңге сәскәләре” – “өмөт сәскәләре”. Һиҫкәндерерлек афоризм. Ошо һүҙ-образға шундай ябай ҙа, шундай оло ла мәғәнәгә эйә күренеш һыйған: кеше яҙмышының, халыҡ яҙмышының хәтәр мәлдәре һәм шуны һәр саҡ иҫтә тотҡан изге хәтер. Тарих хәтерен тергеҙеп, ерҙә йәшәүгә ҡыуанырға өндәй замандашын шағир.
Бер шиғырында Ирек Кинйәбулатов Рәми Ғариповты “Боҙватҡыс” тип атағайны. Һәр саҡ хәтерҙә йөрөй ул образ. Был афоризм да Рәми Ғариповтың төп шәхес сифаттарын һәм ул йәшәгән дәүер ысынбарлығын афористик тапҡырлыҡ менән әйтеп бирә. Шағирға арналған йыйнаҡ ҡына шиғырҙа үҙенә бик тәрән йөкмәтке һыйҙырған ошондай строфа бар:
Исеме бит хәҙер телдән төшмәй,
Күптәр ятҡа һөйләй һүҙҙәрен.
Ул халыҡтың ғына түгел, гүйә,
Хаҡлыҡтың да асты күҙҙәрен.
Кинйәбулатов арнау шиғырҙарында башҡорт донъяһының данлы шәхестәрен, шанлы тарихын, шағирлыҡ талантының бөтә мөмкинлектәрен ижадҡа егеп, милли шиғриәтебеҙ донъяһында балҡытты. Башҡорт шиғриәтенең бай ҡаҙнаһында сағыу шәхес һәм ҡабатланмаҫ талант эйәһе Ирек Кинйәбулатовтың шиғри афоризмдары ла оло рухи байлығыбыҙ булып йәшәй һәм йәшәйәсәк.

Тимерғәле КИЛМӨХӘМӘТОВ,
яҙыусы, филология фәндәре докторы, профессор.
М. Өмөтбаев, З. Биишева исемендәге премиялар лауреаты.